قرائات رایج در ایران در قرن چهارم؛ بررسی موردی قرائت مضبوط در مصاحف آستان قدس رضوی

گزارش‌ها دربارۀ قرائت رایج در هر کدام از بلاد اسلامی در سده‌های متقدّم، اندک و گاه غیردقیقند. لذا بررسی شواهد عینی برجای مانده از آن دوران ضروری است. یکی از مهم‌ترین شواهد عینی، قرائت مضبوط در مصاحف کهن هر منطقه است. این پژوهش به منظور کشف قرائتِ قرن چهارمِ ایران، به بررسی قرائت مضبوط در سه قرآن کامل و سه گروه جزوۀ قرآنی موجود در آستان قدس رضوی پرداخته است. بدین منظور، جدولی مشتمل بر 1001 کلمه تهیه شد. بعد از تهیۀ آمار میزان شباهت قرائت مضبوط در این کلمات با هریک از قرائات ده‌گانه و نیز موارد برجای مانده از اختیار ابوحاتم و ابوعبید که طبق اخبار در ایرانِ آن زمان رایج بوده‌اند، این نتیجه حاصل شد که در سدۀ چهارم، قرائت یا اختیار یک شخص خاص در ایران رایج نبوده است؛ چراکه قرائت این مصاحف نه تنها با هم، بلکه با قرائت یکی از قاریان معروف نیز کاملاً هماهنگ نیست؛ در عین حال، این مصاحف در مرحلۀ رسم مصحف بیشترین شباهت را به مصحف بصره و کمترین شباهت را به مصحف شام دارند. در مرحلۀ ضبط قرائت نیز به قرائت ابوعمرو و اختیار ابوعبید شباهت قابل توجّهی دارند. درواقع، قرائت این مصاحف یک اختیار بر پایۀ قرائت عراقی ابوعمرو است که یکی از ملاک‌های آن، «مطابقت با قرائت بیشتر قاریان ده‌گانه» بوده است، و همین، توجیه‌گر میزان قابل‌توجّه شباهت آن با دو اختیارِ ابوعبید و ابوحاتم، به خصوص اختیار ابوعبید است.

qur’anic readings prevalent in iran in the fourth century: case study of recorded readings in qur’anic manuscripts in the library of āstan-e quds-e radawī

the accounts of the quranic readings prevalent in the various islamic countries in the early centuries are scanty and sometimes inaccurate. therefore, it is necessary to examine the objective evidence that remains from this period. one of the most important objective evidences is the readings recorded in the ancient manuscripts of each region. in order to determine the readings of the quran in 4th century iran, this study examines the recorded readings in three complete quranic manuscripts and three groups of quranic manuscripts in the library of āstan-e quds-e radawī. by creating a table of 1001 words and statistically recording the similarity of the recorded readings of these words in each manuscript with ten readings, as well as the remaining cases from the authority of ’abū hātam and ’abū ‘ubayd, which were reportedly common in iran at the time, it is concluded that in the fourth century the reading of a particular person was not common in iran. for the readings of these codices are not only compatible with each other, but also with the reading of one of the famous readers. their calligraphy most resembles the basra codex and least resembles that of the levant. at the stage of recording the readings, they are also remarkably similar to the readings of ’abū ʿamr and ’abū ‘ubayd. in fact, the readings of these codices are based on the iraqi reading of ʾabū ʿamr, whose criteria include &agreement with the reading of most of the ten readers.& this justifies the remarkable degree of similarity with both readings of ʾabū ‘ubayd and ʾabū hātam, especially that of the ʾabū ‘ubayd.