نظریۀ صرفه در کتاب الموضح سیدمرتضی؛ پژوهشی دربارۀ اهمیت، مبانی و روش اثبات آن

اگرچه در اندیشۀ غالب در الهیات اسلامی، نظریۀ «صرفه» کمتر محل توجه بوده و به‌عنوان وجهی از وجوه اعجاز قرآن مقبولیت چندانی نیافته است، سیدمرتضی علم‌الهدی (د. 436)، عالم سرشناس امامی قرن چهارم و پنجم، از مدافعان جدّی این نظریه بوده و در کتاب الموضح عن جهه اعجاز القرآن (الصرفه) به‌تفصیل آن را اثبات کرده است. در پژوهش حاضر، که به بررسی ابعاد گوناگون این نظریه در الموضح سیدمرتضی اختصاص دارد، نشان داده شده است که سیدمرتضی، به‌عنوان یکی از مدافعان سرسخت این نظریه، برخلاف نقد مشهور بر معتقدان به صرفه، به‌هیچ‌روی منکر اصل اعجاز قرآن نیست و همچنین، به‌رغم برخی تلاش‌ها برای مبرّا کردن او از اعتقاد به صرفه، او در این کتاب به‌جد مدافع نظریۀ صرفه است، و این امر خود اهمیت و ضرورت بررسی علمی و دقیق این نظریه و این کتاب را نشان می‌دهد. در این پژوهش، رویکرد کلی عقل‌‌گرایانۀ سیدمرتضی و استدلال‌های مبسوط او تبیین شده و مبانی متفاوت او در بیان معجزه، تحدّی و معارضه معرفی شده است. همچنین روش کلی سیدمرتضی در اثبات نظریۀ صرفه، که ردّ دیگر وجوه پیشنهادشده از جانب عالمان مسلمان برای اعجاز قرآن است، به‌تفصیل شناسانده شده است.

Theory of Ṣarfa in Sayed Murtaḍā’s AlMawḍiḥ;A Study on Its Importance, Foundations and Method of Proof

Although in the dominant thought of Islamic theology the theory of Ṣarfa has not been properly considered and not widely accepted as an aspect of the miraculous aspects of the Qur’an, Sayed Murtaḍā ‘Alamulhudā (d. 436 AH), a prominent Imami scholar in the fourth and fifth centuries, was a serious partisan of this theory and proved it in detail in his book AlMawḍiḥ ‘An Jahat ’I’jāz alQur’an (alṢarfa). The present study, which deals with various aspects of Ṣarfa theory in Murtaḍā’s AlMawḍiḥ, shows that Sayed Murtaḍā, as a tough advocate of the theory, contrary to common criticism on those support Ṣarfa, did not deny the miraculous aspect of the Qur’an at all. It also argues that he, despite certain attempts to eliminate him from the list of those believing in Ṣarfa, seriously advocated the theory in this book. This implicates to the importance and necessity of a scholarly and precise study on this theory and this book. In this article, Murtaḍā’s general rationalist approach and his detailed arguments are explained and his different foundations in the expression of miracle, challenge (taḥaddī), and conflict (mu’āraḍa) are introduced. It also recognizes his general methodology in proving Ṣarfa theory, which is to reject all other aspects of the miracle suggested by previous Muslim scholars other than Ṣarfa.