افول در اوج شکوه: بررسی تحلیلی مناسبات سلطان محمد فاتح و طبقه علمیه عثمانی

در ادوار پیش از سلطنت محمد دوم(1481-886/1451-855)، سیر تاریخی مناسبات دولت عثمانی و طبقه علمیه، به گونه‌ای پیش رفته بود که فارغ‌التحصیلان مدارس به‌واسطۀ دانش مدرسی و جایگاه دینی‌ـ ‌اجتماعی خود، در دولت عثمانی جایگاه مهمی پیدا کرده بودند و در تصمیم‌گیری‌های مهم تاثیر تعیین‌کننده‌ای داشتند. مرسوم‌شدن انتخاب و انتصاب وزیراعظم، به عنوان مقتدرترین فرد در ساختار دولت پس از شخص سلطان، از میان مدرسیان خود دلیل آشکاری برای این مهم بود. با وجود این، به‌رغم اینکه دوره زمامداری محمد فاتح، به واسطۀ تاسیس مدارس صحن ثمان و گسترش آموزش مدرسی، نقطۀ عطفی در تاریخ عثمانی محسوب می‌شود، اما مناسبات طبقه علمیه با دولت عثمانی در این دوره، از حیث تاثیرگذاری بر سیاست‌های سلطان عثمانی تفاوت‌های بارز و آشکاری با ادوار پیشین داشت. بر این اساس، در مطالعه حاضر با رویکردی تحلیلی، این مناسبات و عوامل دخیل در آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که فتح شهر استانبول در 857/1453، قدرت و اقتدار محمد دوم را به گونه‌ای افزایش داد که او دیگر نیازی برای مشارکت مدرسیان در قدرت و کسب مشروعیت از طریق جلب نظر آنها احساس نمی‌کرد. از این رو، محمد فاتح برخلاف رسم مالوف، انتخاب وزیراعظم از میان مدرسیان را کنار گذشت و فردی از طبقه غلامان(قول‌ها) را جایگزین ساخت تا برخلاف وزراء مدرسی پیشین، کاملاً تابع اوامر او باشد. بر این اساس جایگاه و نفوذ مدرسیان طبقه علمیه در دولت عثمانی را به شکل چشمگیری کاهش داد. این سلطان عثمانی بر آن بود جهت برقراری اقتدار مطلق سلطنت، تلاش‌های مدرسیان برای تحت تاثیر قرار دادن او و سیاست‌های دولت را به حداقل برساند. با توجه به اینکه این مهم، نمودار تلاش‌های اقتدارگرایانه این سلطان عثمانی بود، اظهار نارضایتی متعدد علمای برجسته و مخالفت‌های آشکار آنها نیز تغییر خاصی را در رویه او در قبال مدرسیان و طبقۀ علمیه ایجاد نکرد.

The decline at the peak of glory: An analytical survey on relations of Mehmet the Conqueror and the Ottoman #Ilmiyye class

While the period of the reign of Mehmet II (855886 / 14511481), due to establishing of Madarisi Sahni Thiman and spreading of Madrasa education, is considered as an important turning point in the history of the Ottomans, but the relations of ‘Ilmiyye class and the Ottoman state during the period, because of the absolute authority of this sultan, spent the specific and different conditions. In prior periods, Madrasa educators and ‘Ilmiyye class by their scholastic knowledge and religious status always had great influence on the Ottoman state and its important decisions. As far as the appointment of Grand Vizier, as the most powerful person in the structure of the Ottoman state after the Sultan, among madrasa graduators, becomes a tradition and companionship of this class actually was one of the main components in the legitimacy of the Ottoman sultans. But conquest of Istanbul in the early years of  Mehmet II reign in 1453/857, that was called him as the Conqueror, increased the power and authority of this Sultan in a way that he did not feel any need of the  participation  of Madrasa graduators in power and gain of legitimacy through obtaining their satisfaction. Hence, unusual to established manner, he abandoned the appointment of grand vizier from the Madrasa graduators and replaced that by appointment of someone from his slaves (|åls) to completely obey his orders. Accordingly, the position and influence of the Madrasa graduators and ‘Ilmiyye class in the Ottoman state decreased significantly in his during reign  and despite the complaint of outstanding ‘Ulemas from this conditions Mehmet the Conqueror did not his change the procedures about the Madrasa graduators and ‘Ilmiyye.