تحلیل جامعه‌شناختی نهادی شدن جنبش زیدبن علی

جنبش‌های شیعی در دوره‌ی امویان و عباسیان در تحول فضای سیاسی، مذهبی و فکری جهان اسلام نقش بارزی داشتند. این جنبش‌ها با نقش محوری گروه های اجتماعی پدید آمده بودند و ثبات و بی‌ثباتی مردم نیز در پیروزی و شکست آن‌ها تاثیر زیادی داشته است؛ بنابراین بررسی این جنبش‌ها و قیام‌ها از دیدگاه جامعه‌شناختی به تحلیل چرایی و چیستی همراهی و عدم همراهی مردم با آن‌ها کمک شایانی می‌کند. جنبش زید (79-122ق/ 698-740م) ضد امویان را می توانیم جنبشی اجتماعی- انقلابی به‌شمار آوریم که خواستار سرنگونی هرچه سریع-تر نظام حاکم اموی بود. اگرچه این قیام براساس ایدیولوژی و اهداف ویژه طراحی شد، پس از چندی به‌طور ناگهانی شکست خورد. جامعه شناسان برای تحلیل جنبش‌های اجتماعی و انقلابی، الگوها و مراحلی را درنظر گرفته‌اند. یی.گتیز، جامعه‌شناس مشهور، بر این باور است که بیشتر جنبش‌های اجتماعی چهار مرحله داشته‌اند؛ ازاین‌رو در این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره‌گیری از دیدگاه جامعه شناسی او درمورد جنبش‌های اجتماعی و نیز با استناد به منابع شیعی و سنی، درپی پاسخ‌گویی به این پرسش هستیم که علت شکست جنبش زید و نهادی نشدن آن چه بوده است.دستاورد پژوهش حاضر این است که جنبش انقلابی زیدبن علی به‌دلیل اقدامات سریع حاکمیت برای ازبین بردن بحران‌های سیاسی حکومت در «مرحله‌ی برانگیختگی» و به‌دنبال آن، طرح دیدگاه های شتاب‌زده درمورد مسیله‌ی امامت ازسوی زید بدون درنظر گرفتن فضای عمومی جامعه، در جذب حامیان (مرحله‌ی قالب‌ریزی) پیروز نبود و به همین دلیل با شکست روبه‌رو شد و به مرحله‌ی نهادی شدن نرسید.