از بغداد تا مدینی‌‌السلام: ردّ پای یک جای‌نام باستانی در اسناد میان‌رودان، از هزارۀ دوم پیش از میلاد تا خلافت عباسیان

«جای‌نام‌ها» انباشته‌ای فرهنگی از گسترۀ واژگانی یک ‌زبان‌اند که در گذر ‌زمان دچار دیرینگی شده‌اند و آشکار ساختن آنها به‌ معنی بازسازی هویت، فرهنگ، باورها، اسطوره‌ها، آداب ‌و رسوم، ادبیات، موقعیت جغرافیایی و پیشینۀ ‌تاریخی یک جامعه است. هدف و پرسش این ‌جستار بازشناسی و بازخوانی قدمت و تداوم ریشه‌های زبانی و فرهنگی جای‌نام «بغداد» از زمان ظهور تا نام‌گذاری «مدینی‌‌‌السلام» به‌ عنوان پایتخت توسط ابوجعفر منصور خلیفۀ ‌عباسی است. پژوهش حاضر از ‌نظر هدف در زمینه تحقیقات ‌بنیادی و از نظر ماهیتْ تاریخی است. نتیجۀ این پژوهش از منظر ریشه‌شناسی مبیّن ‌آن است ‌که اصل واژۀ «بغداد» فارسی (زبان هند و ایرانی) است که از نیمۀ اول هزاره دوم پیش‎ از‌ میلاد تا دورۀ‌ اسلامی، در متون و منابع گوناگون به زبان‌های فارسی ‌باستان، فارسی ‌میانه، فارسی و عربی ثبت شده‌ و با تغییر دین در ایران در دوران ‌اسلامی، دیگر واژه «بغ» به ‌معنی خدا دیده ‌نمی‌شود و تنها به ‌معنی بت و صنم از آن یاد شده‌ است. البته نکتۀ حائز اهمیت ارتباط‌ مفهومی میان جای‌نام باستانی بغداد «خداداد» و نام مدینی‌‌‌السلام است. آنچه در این واژه «مدینی‌‌‌السلام» مستتر است، مفهوم اندیشه ایرانشهر است که مورخان و جغرافی‌دان مسلمان عرب آن را چنین بیان‌ کرده‌اند. بغداد را بدان سبب مدینی‌‌‌السلام نامیده‌اند که سلام همان «الله» است و منظورشان «مدینی الله» (شهر ‌خدا) بوده‌ است؛ جایگاهی که فرامین الهی حاکم و نظم‌دهندۀ امور است.

from baghdad to madinat al-salam: the traces of an ancient toponym in mesopotamian documents, from the second millennium bce to the abbasids caliphate

toponyms represent a cultural accumulation of linguistic richness within a language that has developed over time and reflects the reconstruction of identity, culture, beliefs, myths, customs, literature, geographical location and historical background of a society. the aim and question of this study is to recognize and reinterpret the antiquity and continuity of the linguistic and cultural roots of the toponym ‘baghdad’ from its emergence to its designation as ‘madinat al-salam’ as the capital by caliph abu ja’far al-mansur of the abbasid dynasty the present study is of a fundamental research nature and historical in essence. the result of this research, from an etymological perspective, indicates that the origin of the term ’baghdad’ is persian (indo-iranian language) and is documented in various texts and sources written in old persian, middle persian, persian, and arabic from the first half of the second millennium bc to the islamic period. with the change of religion in iran during the islamic era, the word ’baγ’ no longer meant god, but referred only to idols and statues. however, the important point is the conceptual relationship between the ancient toponym baghdad ’khudadad’ and the name ’madinat al-salam.’ the concept behind the term ’madinat al-salam’ embodies the idea of iran-shahr, as described by arab muslim historians and geographers. baghdad was named ’madinat al-salam’ because ’salam’ is synonymous with ’allah,’ and its intention was ’madinat allah’ (city of god), indicating a place governed by divine mandates and regulating principles.