جای ‌نام‌های نیمۀ‌ غربی ایران در نگارش‌های تاریخی سده‌های سوم تا نهم قمری (جبال و قهستان و عراق‌ عجم)

جای‌نام‌هایی که برای نامیدن گسترۀ وسیعی از نیمۀ غربی ایران به کار می‌رفتند، از سقوط ساسانی تا برآمدن صفویان، در عرصۀ اجتماعی و سیاسی‌اداری تغییرات فراوانی یافتند و در نوشته‌هایی که در این مقطع تالیف شدند، به‌گونه‌های مختلفی به کار رفتند. در تاریخ‌نگاری اسلامی این جای‌نام‌ها نیز به‌تناوب استفاده می‌شدند و مورخان از ‌آن‌ها برای پرداختن به گسترۀ‌ جغرافیایی مدنظرشان بهره می‌بردند. پرسش‌ اصلی جستار پیش‌ رو این است که‌ جای‌نام‌های جبال، قهستان و عراق‌ عجم چگونه در نوشته‌های گوناگون مورخان ظاهر شدند و کاربرد آن‌ها چگونه بود. رویکرد پژوهشی این نوشتار مبتنی‌بر توصیف عمیق و گسترده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در اندیشۀ مورخان اسلامی،‌ جبال (تقریباً) در سدۀ سوم به‌‌عنوان ‌جای‌نام رایج گسترۀ وسیعی از نیمۀ غربی ایران به کار می‌رفت. به‌‌‌تدریج و بدون آن که تعریف و تحدید مشخصی داشته باشد در انواع نوشته‌های تاریخی رواج یافت و جایگزین جای‌نام‌های باستانی منطقه از قبیل ماه و پهله شد، اما در سدۀ بعد به‌سبب تحولات سیاسی منطقه و مهم‌شدن برخی شهرها نظیر ری و اصفهان، شهرمحوری بر نگرش‌ بسیاری از مورخان غالب شد و اجازه نداد جبال به‌‌عنوان یک جای‌نام رایج، اشاعه پیدا کند. همچنین جای‌نام قهستان که ترجمۀ فارسی جبال بود، در این مقطع در نوشته‌های فارسی رواج یافت و بر آشفتگی‌ها افزود. در سدۀ ششم جای‌نام عراق‌ عجم به‌‌‌‌تدریج در نوشته‌های مورخان جای باز کرد؛ اما به‌‌سبب رونق‌یافتن تاریخ‌نگاری عمومی در سده‌های هشتم و نهم هجری که با تکیه‌بر منابع سدۀ سوم تا ششم هجری فراهم آمدند، جای‌نام‌های جبال و قهستان درحالی‌که در عرصۀ اجتماعی و سیاسی-اداری تقریباً فراموش شده بودند، نیز در نوشته‌های مورخان فارسی‌نویس به حیات خود ادامه دادند، البته مورخان مصر و شام تا حد زیادی از این آشفتگی بر کنار بودند.

toponymy of the western half of iran in the historical writings of the 3rd-9th lunar centuries (jebal, qohestan and iraq-e ajam)

the toponyms used to name a large area in ​​the western half of iran, from the fall of the sassanids to the rise of the safavids, experienced many changes in the social and political-administrative arena, and were reflected in different ways in the writings produced at this point. in islamic historiography, these toponyms were also used alternately, and historians used them to address the geographical area they were considering. the main question of the upcoming research is how the names jebal, qohestan and iraq-e ajam appeared in various historians’ writings and how they were used. the research approach of this article is based on thick description. the research findings indicate that in the opinion of islamic historians, jebal (approximately) was used as a common toponym for a wide area in ​​the western half of iran in the third century. gradually and without having a specific definition and limitation, it became popular in all kinds of historical writings and replaced the ancient toponyms of the region such as mah and pahle, but in the next century, due to the political developments in the region and the importance of some cities such as ray and isfahan, the city became central to the attitude of many historians prevailed and did not allow jebal to spread as a common toponym. also, the name qohestan, which was the persian translation of jebal, became popular in persian writings at this time and added to the confusion. in the sixth century, the toponym of iraq-e ajam, gradually made its way in the writings of historians; but due to the flourishing of general historiography in the 8th and 9th centuries of hijri, which were provided based on the sources of the third to the sixth century of hijri, the toponyms of jebal and qohestan, while they were almost forgotten in the social and political-administrative arena, also came to life in the writings of persian historians. they continued, of course, the historians of egypt and the levant were largely left out of this mess.