اصلاحات نهادی دولت در اندیشۀ ثقه‌الاسلام تبریزی (با تکیه ‌بر نظریۀ نهادگرایی)

در عصر قاجار، برخی علما به‌ دلایل فتور ایران اشاره کرده و گاه دربارۀ راهکارهای برون‌رفت از وضع ناگوار اقتصادی تحقیق‌هایی انجام دادند. ثقه‌الاسلام میرزا علی آقا تبریزی(1277-1330ق) یکی از اینان بود. او در جنبش مشروطیت نظرات خود را در قالب نامه‌ها و رسالات و مقالات سیاسی‌اقتصادی به رشتۀ تحریر درآورد و به‌ نوبۀ خود راهکارهایی برای رفع موانع توسعۀ اقتصادی ایران ابراز داشت. این مقاله به‌شیوۀ تبیین و تحلیل تاریخی و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای و اسنادی، درصدد بررسی اندیشۀ‌ ایشان در باب مسائل اقتصادی عصر قاجار براساس نظریۀ نهادگرایی است. با این که در این دورۀ، تئوری نهادگرایی تدوین نشده و اصطلاحاتی چون توسعه وتوسعۀ نیروی انسانی طرح نشده بود و اندیشه‌های ابرازشدۀ ثقه‌الاسلام به نسبت این نظریه، اندیشه‌های پیشینی محسوب می‌شود اما به نظر می‌رسد می‌توان اندیشۀ او را در چارچوب این نظریه توضیح داد. ازآنجایی‌که نهادگرایان، اقتصاد را چیزی جز معاملۀ بسته‌های مالکیت نمی‌بینند و نهادها را به‌عنوان تسهیلگر مبادلۀ مالکیت در نظر می‌گیرند، ابتدا از دولت کارآمد و رویکرد ثقه‌الاسلام برای نیل به آن تصویری به‌دست داده شده سپس به نقش دولت به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد در امر تولید و یک نظام حقوقی حامی مالکیت و نقش آن در قانون‌گذاری و نظارت بر قانون بررسی گردیده است. در پایان، قوانینِ متناظر بر بهبود کیفیت نیروی انسانی از راه تحصیلات، بودجه، مالیات، حجم نقدینگی، بانک ملی، گمرکات، طرق و شوارع، فلاحت، تجارت و صنعت مورد مطالعه قرار گرفته است. حاصل این بررسی آن است که ثقه‌الاسلام اولاً، دولت را به‌مثابۀ بزرگ‌ترین نهاد می‌دانست که با اصلاح آن در چارچوب مشروطه، می‌توان نهادهای موثر را در قالب قوانین تصویب کرد و بر آن نظارت داشت و اصلاحات اقتصادی را به بار نشاند. ثانیا، مشروطه و قانون اساسی را متضمن یک قوۀ قضائیۀ کارآمد می‌دانست که اصل مالکیت را تضمین و امر سرمایه‌گذاری را تسهیل می‌نمود.

institutional reforms of the government from the perspective of thaqa-ul-islam tabrizi (with reliance on institutionalism)

during the qajar era, some scholars pointed out the reasons for poverty in iran, and some research was also done on approaches to solve economic problems. thaqa-ul-islam tabrizi was one of the clerics who spoke out during the constitutional movement in the form of letters, treatises and political-economic articles, proposing solutions to overcome the obstacles to iran’s economic development. in this essay, the reflections of this cleric on the economic issues of the qajar era will be examined on the basis of institutionalism, using a historical approach of analysis and interpretation. although the theory of institutionalism had not yet emerged and reforms such as the development and expansion of human resources were not planned in the period under discussion and the ideas expressed by thaqa-ul-islam are considered as a retrospective of this theory, it seems that the thoughts of this cleric can be explained with the components of this theory. since the institutionalists view the economy as nothing more than the transaction of property parcels and see institutions as facilitators of this exchange, a picture of efficient government and thaqa-ul-islam’s approach to achieving this goal was first drawn. it then examined the role of the government as the largest institution in creating a legal system that supports property and its role in legislating and monitoring the law. finally, the relevant laws to improve the quality of human resources through education, budget, taxation, liquidity volume, the national bank, customs, roads, agriculture, trade and industry were reviewed. the result of this study is that thaqa-ul-islam considers the government as the greatest institution and useful institutions can be authorised and supervised through an amendment in the form of the constitution in the form of laws. economic reforms would have been accessible through these institutions. secondly, in his opinion, an efficient judiciary belonged in the constitution to guarantee the principle of property and facilitate investment.