جست‌وجو در معنا و مفهوم مشروطه در تلقی و اندیشۀ علمای آذربایجان

یکی از مسئله های مهم عصر مشروطه که چالش های فکری زیادی برانگیخت و در سرنوشت نظام سیاسی جدید عصر مشروطیت ایران موثر افتاد، معنا و مفهوم «مشروطه» و در پی آن مناقشات فکری ناشی از اختلاف برداشت‌ها از این اصطلاح جدیدِ سیاسی بود. بحث دربارۀ معنا و ماهیت مشروطه طیفی از علما، روشنفکران و دیگر طبقات را درگیر ساخت. در این میان، آذربایجان نه تنها نقش سیاسی مهمی در به ثمر رسیدن انقلاب مشروطیت ایفا کرد، بلکه بخش مهمی از مناقشات فکری نیز در میان علمای آذربایجان رخ داد. ظهور فکر مشروطه و مشروطه‌خواهی و روند تاسیس نظام سیاسی مبتنی بر مشروطه، دسته‌بندی هایی را در میان علمای آذربایجان موجب شد و به دنبال آن دریافت‌های متفاوتی از مشروطه و نسبت آن با آموزه‌های سیاسی دینی ارائه گردید. به نظر می رسد علمای آذربایجان براساس دغدغه های مذهبی، روند امور سیاسی و البته ملاحظات اجتماعی و اقتصادی، مواضع متضادی در پیش گرفتند. این مواضع علاوه بر اینکه گاه از اساس با چیستی و ماهیت مشروطه همخوانی نداشت، در حوزۀ نظر نیز دیدگاه‌های مهم و همچنین کنش های سیاسی تعیین کننده ای در میدان عمل سیاسی در پی آورد؛ چنان‌که گروه مشروعه‌خواه با احساس خطر در قبال تغییرات جدید، قائل به حرمت و ناسازگاری مشروطه با نظام اسلامی و تلاش برای تبدیل مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی شدند. در مقابل، علمای مشروطه‌خواه با علم به تباین بین نظم جدید و نظام اسلامی، آن را در مقایسه با نظام استبدادی مطلوب و روشی برای  تحدید استبداد یافتند و آگاهانه با پیوند بین اصول شرعی و مشروطیت، مشروطۀ ایرانی را ارائه کردند. این پژوهش براساس رسائل سیاسی، روزنامه ها و منابع اصیل، به روش توصیفی-تبیینی این مسئله و موضوع مهم را بررسی کرده است.

searching for the meaning and concept of constitutionalism in the perception and thought of azerbaijani scholars

one of the most important issues of the constitutional era, which brought many intellectual challenges and influenced the fate of the new political system of iran’s constitutional era, was the meaning and concept of &constitution& and the subsequent intellectual disputes caused by the different understandings of this new political concept. a number of scholars, intellectuals and other strata were involved in the discussion on the meaning, and other classes. azerbaijan not only played an important political role in the realization of the constitutional revolution, but also an important part of the intellectual disputes took place among azerbaijani scholars. emergence of constitutional thought and constitutionalism as well as the process of establishing a political system based on the constitution, led to a classification among the scholars of azerbaijan, whereupon, different views of the constitution and its relationship with religious political doctrines were presented. it seems that the scholars of azerbaijan held opposing positions based on religious concerns, development of political affairs and, of course, social and economic considerations. apart from the fact that these positions were sometimes fundamentally incompatible with the essence and nature of the constitution, they also found important views and decisive political actions in the field of political action. the group seeking legitimacy, feeling threatened by the new amendments, considered the inviolability and incompatibility of the constitution with the islamic system and tried to transform the national parliament into an islamic parliament. the constitutional scholars, on the other hand, who knew the contrast between the new order and the islamic system, saw it as an advantage over the authoritarian system and a method to limit tyranny, and deliberately presented the iranian constitution as a combination between the principles of sharia and constitutionalism.  based on political treatises, newspapers and original sources, this important topic was examined in a descriptive-explanatory manner.