پیامبری در جامۀ زندیقان (تاملی در خوانش های چندگانه از جنبش مانی در تاریخ‌نگاری قرون نخستین)

در بازنمایی و روایت مجدد نهضت دینی مانی در تاریخ‌نگاری قرون نخستین، سه رویکرد عمده قابل شناسایی ا ست که جز در برخی روایت های معدود، این بازنمایی (دست‌کم در دو رویکرد) با مفهومی کانونی، یعنی مفهوم «زندیق» صورت بندی شده است. این سه رویکرد عبارت است از: نخست رویکرد گذار آگاهانه و مختصرگویی، مبتنی بر نگرش ها و روایت‌هایی با محتوای ضد زندیقی گری، با نمایندگان برجسته ای چون طبری، ابوحنیفه دینوری، مسکویه و ابن‌اثیر؛ دوم رویکردی تاریخی کلامیو مبتنی بر خوانشی بدعت گرایانه از جنبش مانیبا عالم‌مورخان تاثیرگذاری چون ابوریحان بیرونی، مقدسی، ثعالبی، یعقوبی و خواجه نظام الملک طوسی؛ سوم رویکردی نسبتاً توصیفیتاریخی با میزان به نسبت کمتری از ارزش‌داوری ها با مورخانی چون مسعودی و گردیزی. این سه رویکرد، در یک درهم تنیدگی عمیق با فضای گفتمانی این عصر، مجموعه ای از گزاره ها و روایت ها را حول محور مسئلۀ مانی می آفرینند که این شخصیت و جنبش دینی او، نقطۀ کانونی آنها به شمار می رود. مسئلۀ این پژوهش تبیین چرایی و چگونگی بازنمایی جنبش دینی مانی در تاریخ‌نگاری قرون نخستین است؛ با این فرضیه که وجوه مختلف این بازخوانی، محصول فضای سیاسی، کلامی و فرهنگی این دوره و همچنین انگاره ها، روش ها و بینش های مورخان این دوره بوده است.

Reflections on Multiple Readings of the Mani Movement in the Historiography of the First Centuries

In the representation and retelling of the Mani religious movement in the first centuries’ historiography, three main approaches can be identified except in a few narrations. These representations (at least in two approaches) are formulated with the central concept of Zandiq. These three approaches are: First, the approach of conscious transition and conciseness, based on attitudes and narrations with anti Zandiq content, with prominent representatives such as Tabari, Abu Hanifa Dinevari, Muskawiyyah, and Ibn Athir; Second, a historicaltheological approach based on a heretical reading of the Mani movement with the world influential historians such as Abu Rihan alBiruni, alMaqdisi, Tha’labi, Ya’qubi, and Khawaja Nizam alMulk alTusi; Third, a relatively descriptivehistorical approach with a comparably lower value of judgments with historians such as Masoudi and Gardizi. In a deep entanglement with the discourse of this age, these three approaches create a set of propositions and narratives around the issue of Mani, of which this character and his religious movement are the focal points. The problem of this study is to explain why and how the Mani religious movement is represented in the historiography of the first centuries; With the hypothesis that the various aspects of this rereading have been the product of the political, theological, and cultural space of this period as well as the ideas, methods, and insights of the historians of this period.