خوانشی نو از علل تعلیق برنامۀ هفت سالۀ اول

تهیه برنامۀ عمرانی هفت ساله اول و اجرای آن با تصویب قانون «اجازه اجرای مقررات گزارش کمیسیون برنامه» مجلس شورای ملی در 26 بهمن 1327ش، آغازی برای کاربرد برنامه ریزی اقتصادی در ایران بود. نخستین روزهای اجرای برنامه عمرانی اول همزمان شد با ملی شدن صنعت نفت که بحران های سیاسی و اقتصادی را در کشور به دنبال داشت. از آنجا که هدف اصلی برنامه هفت سالۀ اول، هدایت عایدات نفت در برنامه های عمرانی کشور بود، تاثیر مستقیمی بر برنامۀ هفت‌ساله اول داشت و یکی از مهم ترین علل رکود برنامه عمرانی اول محسوب می شد. علاوه بر ارزیابی موفقیت برنامه اقتصاد بدون نفت دولت مصدق، عایدات نفت تنها 37.14 از منابع هزینه برنامه اول را تشکیل می داد. بدین ترتیب، تحقق سایر منابع هزینه برنامه اول می‌توانست مانع رکود این برنامه شود. بر همین اساس، این سوال مطرح می شود که علاوه بر بحران ملی شدن صنعت نفت، چه عوامل دیگری در رکود برنامه اول تاثیرگذار بوده است؟ در پژوهش حاضر به روش تاریخی و با رویکرد تحلیلی تبیینی، این فرضیه که قطع همکاری مبتکر اصلی برنامه ریزی در ایران و دخالت عوامل سیاسی در سازمان متولیِ امر برنامه ریزی موجب رکود برنامۀ اول شد، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که همکاری ابوالحسن ابتهاج با عوامل کودتای 28 مرداد و عدول از نقش سازنده اش در نظام برنامه ریزی طی دوران نخست وزیری مصدق همچون سال های استقرار نظام برنامه ریزی در ایران و همچنین دخالت مولفه های سیاسی در امر برنامه ریزی، از عوامل مغفول ماندۀ رکود برنامه عمرانی اول است.

New Reading of the Reasons Behind the Suspension of the First Sevenyear plan

The preparation of the first sevenyear development plan and its implementation by the adoption of the Law of Permission to Implementation of the Rules of Procedure of the Program Commission Report by the legislative assembly on February 26, 1927, was the beginning of the application of economic planning in Iran. During the first days of the first development plan, simultaneous with the nationalization of the oil industry, there were political and economic crises in the country. Since the primary purpose of the first sevenyear plan was to direct oil revenues to the country’s development plans, it had a direct impact on the first sevenyear plan and was one of the most important causes of the recession in the first development plan. On the other hand, oil revenues accounted for only 37.14% of the cost resources of the first plan. Besides assessing the success of the oilfree economy plan of Mosaddegh’s administration, the realization of other sources of cost of the first plan could prevent this plan from recession. So this question arises that in addition to the crisis of nationalization of the oil industry, what other factors have contributed to the recession of the first plan? The present study historically and with the analyticalexplanatory approach reviews analyzes and evaluates the hypothesis of the disconnection of the main initiator of planning in Iran and the involvement of the political factors in the planning organization which caused the first program to the recession. The findings of the present study suggest that AbuAlhassan Ebtehaj’s collusion with the instigators of the coup, on Mordad 28th, the abandoning of his constructive role in the country’s planning system during Mosaddegh’s officewhen the planning system was getting established in Iranand the intervention of political factors in the planning job are among the overlooked reasons behind the failure of the first development plan.