مقایسۀ تطبیقی جایگاه زنان در مجالس موسیقی دورۀ تیموری و صفویه بر اساس نگاره‌های برجای مانده

در زمان حکومت تیموریان، هنر نقاشی به چنان درجه‏ای از تکوین و تکامل رسید که الگویی برای کل مکاتب آینده نقاشی ایران شد. با توجه به رویکرد حکمرانان تیموری، شاهد بلوغ و کمال موسیقی در این دوره هستیم که با مطالعه در نگاره‏های موجود، می‏توان به نکات بسیار پراهمیت و مطرح حیات موسیقیایی، از جمله جلوت و ملازمت زنان نوازنده و سازها و ابداعات این هنر، در این دوره پی ‏برد. در تاریخ ایران پس از اسلام، عصر صفوی هم به لحاظ دگرگونی‏های مهم سیاسی‌ فرهنگی و اجتماعی نقطه عطفی محسوب می‏شود و نگارگری صفویه نیز، مانند سایر شاخه‏های هنری، از این قاعدۀ مستثنا نبوده است. نوشتۀ حاضر بر آن است تا با رویکرد تطبیقی و به روش توصیفی‌ تحلیلی و تاریخی و با استناد به منابع کتابخانه‏ای و اسناد موزه‏ایِ بر‌جای‌مانده از روزگار تیموریان و صفویان، هویت و جایگاه اجتماعی زنان نوازنده را به صورت تطبیقی بررسی و تبیین کند. سوال اصلی این پژوهش بدین صورت مطرح می‌شود؛ نگاه دو سلسله به زنان نوازنده در آثار هنری چگونه تببین یافته است؟ مطالعات صورت‌گرفته نشان می‏دهد که به‏رغم شباهت نقش‏های این دو دوره با یکدیگر، مع‌الوصف در عصر صفوی بزرگ‌داری و احترام به مقام زن و نوازنده نسبت به دورۀ تیموریان بیشتر بوده است. در عصر تیموری، زنان نوازنده در مجالس آرام و بدون هیاهو همراه با پادشاه و معمولاً در رده پایین مجلس به نمایش در‌آمده‏اند. در اوایل دوره صفویه، زنان همراه مردان درباری و نزدیک شخص شاه و در اواخر این دوره نیز در صحنه‏های شلوغ به تصویر کشیده شده‏اند؛ در‌حالی‌که به جای نوازندگی بیشتر به رقص می‏پردازند و جایگاهشان تنزلی مقطعی به خود دیده است.

A comparative comparison of women position in the music assemblies of the Timurid and Safavid periods based on the surviving Painting

During the reign of the Timurids, the art of painting reached such a level of development and evaluation that it became a model for all future schools of painting in Iran. According to the approach of the Timurid rulers, we see the maturity and perfection of music in this period, by studying the existing Painting, one can understand the very important and prominent points of musical life, including the presence and service of female musicians and the instruments and innovations of this art in this period. In the history of Iran after Islam, the Safavid era is also a turning point in terms of important political, cultural, and social changes, and Safavid miniature, like other branches of art, was no exception to this rule. The present article intends to comparatively examine and explain the identity and social status of female musicians with a comparative approach and in a descriptiveanalytical and historical method and according to library sources and museum documents left from the Timurid and Safavid eras. The main question of this research is as follows; How are the two dynasties’ insights into female musicians explained in works of art? Studies show that despite the similarity of the maps of these two periods, in the Safavid era, however, greatness and respect for women and musicians were more than the Timurid period. In the Timurid era, female musicians were performed in quiet, unhurried gatherings with the king, usually in the lower house. In the early Safavid period, women were depicted with court men and close to the king, and in the late period, in crowded scenes; Instead of playing more, they dance and their position has seen a temporary decline.