تصحیح و تحلیل رسالۀ موسیقی نظام‌الدین احمد گیلانی، حکیم‌الملک دربار قطب‌شاهیان هند

نظام‌الدین احمد گیلانی مشهور به حکیم‌الملک، حکیم قرن یازدهم هجری، از حلقه‌های پیوند فرهنگی میان ایران و هند در دورۀ حکومت صفویان بر ایران و سلطنت سلسلۀ قطب‌شاهی در حیدرآباد دکن است. حکیم‌الملک در میان آثار پرشمار خود در زمینه‌های مختلف علوم و فنون‌ که عمدتاً در دوران خدمت نزد عبدالله قطب‌شاه نوشته شده، صاحب رساله‌ای موجز در باب موسیقی است که تاکنون به چاپ و تصحیح انتقادی نرسیده است. در این پژوهش، ضمن تحقیق دربارۀ حیات مولف این اثر و تلاش برای رفع پاره‌ای ابهامات پیرامون او، متن رسالۀ یادشده از روی یکی از دو نسخۀ خطی موجود از آن، به روش تصحیح انتقادی متون و در قیاس با متون منبع آن، ارائه و تحلیل می‌شود. تصویری از نسخه نیز پیوست مقاله است. مهم‌ترین مسئلۀ تحقیق این است که رسالۀ موجز گیلانی چه ویژگی‌ها و جایگاهی در سیر مکتوبات موسیقایی فارسی دارد. نتیجه آنکه این رساله، مانند بسیاری دیگر از رسالات موسیقی این دوره، عمدتاً حاوی مطالبی از آثار پیشینیان است؛ اما چگونگی گزینش مولف از بخش موسیقی جامع‌العلوم فخر رازی و رسالۀ کرامیه از دورۀ سفره‌چی، خود به‌روشنی نمودار گرایش تازۀ نویسندگان موسیقی این دوره به موضوعات شبه‌علمی است که با سنّت یونانی-عربی مکاتب اسکولاستیک و سیستماتیست در تئوری موسیقی فاصله دارد.

critical edition and exposition of a music treatise by nizam al-din ahmad gilani, the great physician of qutb shahi court

abstractnizam al-din ahmad gilani, known as hakim al-mulk, the hakim (physician) of the eleventh century ah, has been one of the cultural links between iran and india during the safavid rule over iran and the monarchy of the qutb shahi dynasty in hyderabad. among his many works on various fields of science, mostly written under the patronage of abdullah qutb shah, hakim al-mulk had a short treatise on music. this work has not yet been published and criticized. in this research, while investigating the life of the author and attempting to resolve some of the ambiguities surrounding him, we present the text of the treatise through the method of critical correction of texts, and in comparison, with the source texts. the digital image of the ms is also included. the result is that the treatise, like many of other music treatises of the period, mainly contains the words of predecessors. however, the very selection of him from jame’ ul-’uloom by fakhr al-din razi and karamyeh by dowre sofre-chi demonstrates the new trend of music authors of this period towards some pseudo-scholarly topics which is far away from the greek-arabic tradition of scholastic and systematist schools in the theory of music.