تاملی در مفهوم فنا در اندیشه بیدل و مولانا و تفاوت آن با فنا در عرفان هندی(بودایی)

مولانا نمایندۀ تصوف خراسان و بیدل نمایندۀ سبک هندی و پرورش‌یافتۀ هند و آگاه به عرفان بودایی و اسلامی، هر دو است و اگرچه در شیوۀ بیان متفاوت‌اند، در بسیاری از موضوعات عرفانی تشابه دارند. یکی از این مفاهیم عرفانی فناست که در اشعار مولوی و بیدل کاربرد گسترده‌ای دارد. مولانا در مثنوی حدود 89 بار و بیدل در اشعار خود حدود 101 بار به این مفهوم عرفانی اشاره کرده است. فنا از مسائل مهم در نظام فکری مولوی است، مولوی به شیوۀ تمثیلی قرآن، فنا را تفسیر می‌‌کند و آن را استحالۀ نفس دانی به نفس عالی می‌داند و بیدل گاه با قراردادن واژۀ «فنا» در جایگاه قافیه و گاه با تشبیهاتی مانند «خواب فنا»، «گرداب فنا»، «محراب فنا»، «مضراب فنا» و «رسن تاب فنا» به توصیف و تصویر مقولۀ فنا می‌پردازد. در این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی به‌دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که دیدگاه بیدل و مولانا درمورد مقام عرفانی فنا چیست و وجوه اشتراک و افتراق فنای اسلامی با فنا در عرفان هندی کدام‌اند؟ نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که بیدل دهلوی با آنکه در بستر عرفان بودایی بالیده، عرفان او رنگ و بوی اسلامی خود را حفظ کرده است.

fana and nirvana in the poems of mowlana and bidel and their comparison to those in indian buddhism

fana (annihilation) is considered as one of the fundamental doctrines in islamic mysticism. through spiritual journey, the mystic is released from any kind of delusive entity, achieves infinite truth, and finally annihilates in it. in indian mysticism, the term “nirvana” is used instead of “fana” which takes the seeker out of the realm of universe and its goal is annihilation, vanishing, and quietude. mawlana as the lord of love and mysticism in literature and bidel as the representative of indian style have much in common in many mystical fields. bidel’s poetry book is as a dictionary of mystical terms although in indian mysticism, mystical words are a little different from those in islamic mysticism. nirvana in indian religion is similar to the concept of fana in islamic tradition and bidel has applied it in its islamic concept. according to this comparative study, it seems that bidel like mawlana has an islamic view to fana, and it is even claimed that nirvana as an indian ritual in which there is no concept of god, has not achieved a position in practical fana in bidel’s poetry.