تاریخ‌نگاری محلی در شام: تاریخ دمشق ابن‌قَلانِسی

نگارش تاریخ‌های محلی در شام که از سده سوم هجری آغاز شد، در عصر حکومت‌های محلی رونق بسیاری گرفت و تاریخ‌های پرشماری ذیل نام شهرهای آن ناحیه، به‌ویژه دو کلان‌شهر دمشق و حلب، نگاشته شد. تاریخ دمشق ابن قلانسی (د. 555‌ﻫ‌) یکی از برجسته‌ترین این تواریخ است. این کتاب در گونه تاریخ‌نامه‌های محلی قرار می‌گیرد که به شیوه سال‌شمار، رویدادهای سال‌های 363 تا 555 هجری را گزارش کرده است. محور گزارش‌های ابن قلانسی‌نخست دمشق و سپس شام است؛ وی افزون بر ذکر تحولات داخلی دمشق حول والیان این شهر، به تحولات خارجی به‌ویژه مناسبات و منازعات دولت‌های مسلمان چون حمدانیان، فاطمیان و سلجوقیان با هم و یا با دولت روم شرقی و صلیبی‌ها نیز می‌پردازد. این کتاب یکی از معدود منابع بررسی تاریخ دمشق در دوره فاطمیان، سلاجقه و جنگ‌های صلیبی است و برای بررسی تاریخ دمشق و شام در سده‌های پنجم و ششم اهمیت بسیار دارد. تاریخ‌نگاری ابن‌قلانسی در تداوم تاریخ‌نگاری‌ رسمی‌ سنتی رایج در دوره میانه، مبتنی بر نگرش نخبه‌گرایانه و بینش تقدیرگرایانه است و از تحلیل‌های انتقادی و علت‌یابی دور است و جنبه سنتی تاریخ‌نگاری اسلامی، یعنی وقایع‌نگاری، بر آن غلبه دارد.