تطور گفتمان تفویض در سده دوم هجری و طیف مفضل بن عمر

چکیدهگفتمان تفویض ـ به معنای غلو ـ و جریان مفوضه از موضوعاتی‌اند که در بررسی تاریخ اندیشه امامیه تاکنون بدانها کمتر توجه شده است. پژوهش‌های معدودی نیز که به این بحث پرداخته‌اند غالبا در چارچوبی کلامی بوده است و از بررسی تفویض و مسایل مربوط به‌ آن در بستر تاریخی‌اش غفلت شده است. این مقاله تاریخ شکل‌گیری و تطور گفتمان تفویض در سده دوم هجری را دنبال می‌کند. پی‌گیری این موضوع از نقطه آغاز آن، یعنی سده دوم هجری، نشان می‌دهد که گفتمان تفویض در دوره صادقین ـ علیهماالسلام ـ هنوز معنای معهود آن را نداشته و «تفویض» غالبا در برابر جبر به کار می‌رفته است. نگارنده در ادامه نشان می‌دهد که از اواخر سده دوم هجری بود که گفتمان تفویض در جامعه شکل گرفت؛ یعنی برخی عقاید غالیانه که تا پیش از آن وجود داشت، در قالب گفتمان تفویض و اصطلاح مفوضه مطرح و صاحب هویّت اجتماعی شد. این مقاله در ادامه به بررسی علل و زمینه‌هایی می‌پردازد که موجب شد اصحاب مفضّل بن عمر ـ یعنی مهم‌ترین گروه امامی که با این گفتمان پیوند یافت ـ به اعتقادات تفویضی متهم شوند و بعضا مفوّضی خوانده شوند.