نسبت دوره فاطمیان و تاریخ تمدن اسلامی: تاملی نظری

دوره فاطمیان (297-567ه‍) در تاریخ تمدن اسلامی چه جایگاهی دارد؟ با آن‌که در تاریخ سیاسی و مذهبی اسلام این دوره کم‌وبیش دوره‌ای مهم محسوب می‌گردد، در مطالعات تمدن اسلامی جایگاه چندان روشن و برجسته‌ای برای آن در نظر گرفته نمی‌شود. در واقع، تمرکز بر دوره و سرزمینی خاص در مطالعات تمدنی و به صورت مشخص عراق عصر عباسی مانع از ترسیم جایگاه تمدنی مراکز دیگر هم‌عصر با آن یا تمدن‌واره‌های مهم ذیل تمدن اسلامی از جمله تمدن دوره فاطمیان شده‌است. ازاین روی شایسته است نسبت این دوره با تاریخ تمدن اسلامی بازخوانی و تبیین شود. برای انجام این مهم در این مطالعه از روش تبیین تاریخی با رویکرد نظری‌-‌مفهومیِ تکثرگرایی مراکز تمدنی استفاده شده‌است. با توجه به تطبیق روزگار فاطمیان با اهم الزامات یک دوره تمدنی به مانند استقرار دولتی قدرتمند به‌عنوان اداره کننده و حافظ امنیت جامعه، قلمرو سیاسی و تمدنی گسترده از مغرب تا شام، به‌انضمام حجاز و یمن با مرکزیت و محوریت مصر به‌عنوان بستر جغرافیایی مطلوب و نیز جامعه انسانی فعال و مولد ثروت مادی و معنوی می‌توان از دوره‌ای موسوم به تمدن اسلامی در دوره فاطمیان سخن گفت. همچنین به‌واسطه کوشش‌های حاکمان فاطمی در عرصه تمدن‌سازی و ارتقاء جایگاه مصر به‌عالی‌ترین جایگاه از نظر فرهنگی و تمدنی در دوره اسلامی حتی می‌توان از تمدن عصر فاطمی یا تمدن فاطمیان نیز یاد کرد.

the fātimīd period and the history of islamic civilization: a theoretical study

what is the position of the fatimid period (297-567 ah) in the history of islamic civilization?  although this historical period is considered more or less as an important period in the political and religious history of islam, but in the studies of islamic civilization, it is not given a bright and prominent position to it. in fact, focusing on a specific period and territory in the civilization studies, specifically iraq in the abbasid era, has overshadowed the significance of other contemporary centers or important sub-civilizations under islamic civilization, including the civilization of the fatimids. therefore, it is necessary to be re-examined and re-explain the relationship between this period and the history of islamic civilization. to do that, the method of historical explanation with the theoretical-conceptual approach of the pluralism of the centers of civilizations has been used. due to the adaptation of the fatimid era to the most important requirements of a civilizational period, such as the establishment of a powerful government as the administrator and provider of community security, a vast political territory, from the maghrib to the shām including hijāz and yemen, with the centrality of egypt as a favorable geographical base, as well as an active and productive human society of material and spiritual wealth, we can talk about a period known as islamic civilization in the fatimid period. also, due to the efforts of the fatimid rulers in upgrading the position of egypt in terms of culture and civilization in the islamic period, we can even mention the civilization of the fatimid era or the civilization of the fatimids.