جایگاه شهرهای ابهر، زنجان و سلطانیه در نظام تقسیمات جغرافیایی - اداری ایران دوره اسلامی

ابهر، زنجان و سلطانیه شهرهایی کهن در شمال غرب ایران اند که در منابع دوره اسلامی درباره انتساب آن‌ها به هریک از ایالت های این منطقه از ایران ، به ویژه ایالت های جبال/ عراق عجم و آذربایجان، گزارش هایی گونه گون و گاه آشفته دیده می شود. این مقاله بر آن است که با تکیه بر منابع مکتوب جغرافیایی و تاریخی و یافته های باستان شناختی، به بررسی جایگاه این شهرها در نظام تقسیمات جغرافیایی-اداری ایران دوره اسلامی بپردازد. یافته ها نشان می دهد که شهرهای ابهر و زنجان در قرون اولیه اسلامی جز در سده چهارم هجری، از شهرهای ناحیه جبال به شمار می رفتند و استقرارهای منطقه شرویاز از نظر اداری منتسب به یکی از این دو شهر بود. در اوایل سده هشتم هجری، ناحیه شرویاز با افزایش استقرارها و شکل گیری شهر سلطانیه، در جایگاه پایتخت عراق عجم، هویت اداری مستقلی یافت. با افول شهر در سده دهم، سلطانیه روستایی کم اهمیت گاه جزو عراق عجم و گاه آذربایجان به شمار می رفت. در اوایل سده سیزدهم ﻫجری، با شکل گیری ولایت خمسه به کرسی زنجان، سلطانیه، همچنان روستایی وابسته به زنجان بود و ابهر نیز ناحیه ای مستقل از زنجان اما جزو همین ولایت بود.