فرجام شناسی ایرانی در حدیث واره ای پیشگویانه از سده چهارم هجری

در دوره هایی از تاریخ اسلامی جدا از آیات و احادیث اصیلی که به بیان نظرگاه اسلام درباره فرجام جهان می پردازند، مجموعه بزرگی از ادبیات و احادیث ساختگی فرجام شناسانه در متون اسلامی و ادبیات عامه رواج یافته بود. این ادبیات گسترده، جدا از شناخت باورهای فرجام شناسانه مندرج در آن‌ها، از چشم انداز امتداد برخی انگاره های کهن فرجام شناسانه، پی بردن به دیدگاه کلان تاریخی ای که در پس زمینه آن‌ها نهفته است و نیز دلالت های آن‌ها بر برخی رخدادها و فضای اجتماعی و فرهنگی معاصر نیز در خور توجه هستند. این مقاله به بررسی و تحلیل حدیث واره ای فرجام شناسانه که مقدسی، جغرافی نگار نامدار، در فارس بدان برخورده و آن را نقل نموده، پرداخته‌است. بنابر یافته های این پژوهش، این حدیث واره بازتابی است از برخی گرایش های فرجام شناسانه و در عین حال غیرآخرالزمانی رایج در محیط ایرانی و اسلامی در سده چهارم هجری. این حدیث واره همچنین نماینده آمیزش نوعی آرمان جهان گرایانه و غیرسلطه جویانه و آرمان قومی به معنای ایرانی است که البته با ایدئولوژی شاهنشاهی ایرانی همسویی کامل ندارد. از این رو می توان احتمال داد که جدا از تاریخ نگری عام ایرانی، رگه هایی از نگرش های جهان گرایانه متاثر از جهان بینی های غیرزرتشتی و ناهمسو با ایدئولوژی شاهنشاهی که رنگ و بوی ادبیات اسلامی را به خود گرفته، در این حدیث واره نمود یافته‌است.