چگونگی استقرار مدارس علمیه در شهرهای تاریخی دورۀ اسلامی (مطالعۀ موردی: شهرهای قزوین و اصفهان)

پیش از اسلام، مراکز آموزشی در مجاور کاخ‌ها، مراکز حکومتی یا آتشکده‌ها و نقاطی دور از مراکز تجاری قرار داشت، اما در دوران اسلامی، امکان تحصیلات عالی کمابیش برای همه گروه‌های مردم فراهم شد و مراکز آموزشی در سطح شهر یا در کنار بازار شکل گرفت. هدف از این پژوهش رسیدن به مدلی درباره معیارهای جانمایی و مکان‌یابی مدارس در دوره اسلامی است که با بررسی محل استقرار مدارس علمیه در شهرهای قزوین و اصفهان صورت گرفته است. پرسش پژوهش این است که به‌طور معمول مدرسه‌های علمیه در چه نقاط و محورهایی ساخته می‌شدند؟ در این پژوهش از روش تاریخی و توصیفی تحلیلی استفاده شده است. مبانی نظری پژوهش بر این دیدگاه استوار است که از یک‌سو به‌سبب ارتباط کارکردی و آیینی مدارس با مساجد، به‌ویژه مسجد جامع و از سوی دیگر به‌دلیل رعایت محرمیت محله‌های مسکونی و دوری فضاهای عمومی و مردانه از آن‌ها، بیشتر مدرسه‌های علمیه در کنار بازار و گذرهای عمومی شکل می‌گرفتند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد بیشتر مدارس در شهرهای بزرگ، در امتداد راسته بازار شکل می‌گرفتند و این امر در اصفهان مشهود است، اما از آنجا که عده‌ای در زمین یا محل مورد نظر مدرسه‌ای می‌ساختند، شماری از این مدارس در محله‌های مسکونی ساخته می‌شد. مدارس دوره قاجار در قزوین نیز بیشتر در داخل محله‌های مسکونی شکل گرفته‌ است.