عوامل تاثیرگذار بر شکل‌گیری دولت‌های دیکتاتوری-رانتیر در منطقۀ خلیج فارس

بی‌شک جغرافیا و نفت در منطقه خلیج‌فارس مهم‌ترین عامل شکل‌گیری و تداوم حکومت‌های دیکتاتوری و رانتی بوده است. جغرافیا و مولفه‌های برآمده از آن در منطقه خلیج‌فارس مانند موقعیت، آب‌وهوا، ریزش‌های جوی و اقتصاد کشاورزی و دامی متاثر از ویژگی‌های جغرافیایی این منطقه تا حد زیادی در ایجاد بستر اقتصادی و نظام اجتماعی قبیله‌ای و عصبیت عربی و درنهایت در ساخت نظام حکومت‌های دیکتاتوری این منطقه نقش‌آفرین بوده است. پس از جنگ جهانی دوم، علاوه‌بر عوامل جغرافیایی سازنده حکومت‌های دیکتاتوری، عامل نفت موجب ایجاد حکومت‌های رانتیر در منطقه شد. نفت در عین حال سیاسی‌ترین کالای اقتصادی جهان امروز به‌شمار می‌رود. پژوهشگران و اندیشمندان سیاسی و جامعه به پدیده رانت و حکومت رانتیر یا دولت تحصیل‌دار به‌ویژه با مطرح‌شدن نفت به‌عنوان عامل ایجاد حکومت‌های رانتیر توجه کردند. رانت درآمدی محسوب می‌شود که برخلاف سود و مزد که نتیجه فعالیت‌های اقتصادی است، بدون تلاش به‌دست می‌آید و حکومت رانتیر حکومتی است که بیش از 42 درصد از درآمدهای آن از رانت خارجی حاصل می‌شود. از این‌رو، بیشتر کشورهای حوزه خلیج‌فارس به‌واسطه موقعیت جغرافیایی خود در طول چند دهه گذشته اقتصاد تک‌پایه مبتنی‌بر تولید و فروش نفت را تجربه کرده‌اند که این امر موجب شکل‌گیری حکومت‌های رانتیر در کشورهای منطقه شده است. پژوهش حاضر درصدد نشان‌دادن عوامل جغرافیایی تاثیرگذار بر شکل‌گیری حکومت‌های دیکتاتوری در منطقه و در پی تداوم حکومت‌های رانتیر متکی به نفت بر وضعیت جغرافیای سیاسی منطقه بوده است. براساس نتایج این پژوهش، بستر جغرافیایی منطقه خلیج‌فارس در طول حیات سیاسی خود زمینه‌ساز ساخت حکومت‌های دیکتاتوری قبل از کشف نفت شده است و پس از کشف نفت، علاوه‌بر عوامل ذکرشده، منابع سرشار نفت و گاز و عمر طولانی استفاده از این منابع به استقلال حکومت از ملت در راستای تامین نیازهای مالی خود و تداوم رویه‌های دیکتاتوری منجر شده است.