آیا ملاصدرا از بعد چهارم عدول کرده است؟

امروزه در جهان اسلام، بسیاری معمولاً بعد چهارم رایج را، یعنی این‌که هرکدام از زمان‌ها و امور زمانی گذشته و آینده ثابت در جای خود قرار دارند، به ملاصدرا نسبت می‌دهند و در آثار او ریشه‌یابی می‌کنند؛ ولی پژوهش حاضر نشان خواهد داد او از بعد چهار پیشینیان عدول کرده است. او گرچه در شرح الهدایة الاثیریة به تلخیص و به‌نوعی تکرار بعضی از نکات میرداماد پرداخته است، به‌جز شرح الهدایة در سایر آثار خود به بعد چهار رایج نپرداخته و هیچ عبارت صریحی به‌سود بعد چهار به‌ کار نبرده است تا بتوانیم چهاربعدگروی را به او نسبت دهیم؛ حتی این‌که امروزه در ریشه‌یابی بعد چهار رایج کنونی معمولاً بی‌درنگ به حرکت جوهری صدرا و تعبیر «امتداد» درمورد طبیعت‌های جسمانی پای ‌می‌فشرند نیز هیچ ارتباطی به بعد چهار رایج کنونی ندارد؛ بلکه قرائن نشان می‌دهد ملاصدرا، به‌جز شرح الهدایة ، در سایر آثار خود از بعد چهار پیشینیان عدول کرده است؛ بنابراین، این پژوهش در ادامه خواهد کوشید این عدول را بررسی کند.

has mullā ṣadrā given up the four–dimensionalism?

mullā ṣadrā is today the most famous thinker in muslim world to whom origin of the well–known fourth dimension – i.e. eternalism– is historically attributed by many writers. but we will show that he has given up the four–dimensionalism. although he has summarized and almost repeated some points of mīr dāmād in sharḥ al–hidāyat al–athīrīyyah, he has not dealt with the current fourth dimension and not used any explicit passage in favor of the four–dimensionalism in his other works to allow us to attribute it to him in them. it is todays usually immediately insisted on ṣadrā’s substantial movement and the expression of “extension” (imtidād) in the case of physical natures as evidences of his four–dimensionalism; but even this is absolutely irrelevant to the current fourth dimension. rather, the evidences show that ṣadrā – except in sharḥ al–hidāyah – has given up the four–dimensionalism of the ancestors in his other works. so, we will continue to try to inquire the very giving up.