تاملی در تحول مناظره از درخت آسوریک تا اشعار نیمایی

در مقالۀ حاضر، نوع ادبی مناظره، از ابتدای شکل‌گیری تا روزگار نیما، بررسی و علل تکامل و توسعۀ آن تحلیل و تببین شده است. مناظره نوعی بیان هنرمندانه است که به طور غیرمستقیم، خواننده را به خود جلب می‌کند و قوۀ سنجش و تفکر او را به چالش می‌کشد. در این نوع بیان، از مقابله و مقایسۀ دو عنصر متفاوت و گاه متضاد، و کشمکش‌‌های میان آنها برای رسیدن به مقصود استفاده می‌شود. این نوع ادبی در ابتدا به صورت گفت‌وگوهای ساده و تمثیل مرسوم بوده، سپس تبدیل به یک فرم خاص و ژانر ادبی شده است. از قرن ششم، به منظور اثبات نظریه‌‌های فلسفی، نتایج اخلاقی یا هنرنمایی در عرصۀ شعر به اوج می‌رسد. سپس در هر دوره‌ای بنا بر اقتضای زمان، موضوع و محتوا متفاوت می‌شود. عنصری و اسدی برای مدح حکام، نظامی گنجوی برای بیان مقاصد رمانتیک، سنایی و مولوی برای تبین مفاهیم عرفانی و اخلاقی و در دورۀ معاصر، پروین اعتصامی برای بیان مسائل انتقادی از مناظره سود برد‌‌ه‌اند. در واقع، این نیاز جامعه و ادباست که در هر دوره حرکت تکاملی و افت‌وخیز‌‌های مناظره را روشن می‌کند. قدیمی‌ترین مناظرۀ موجود «درخت آسوریک» در زبان پهلوی اشکانی است که در آن درخت و بز طی مباحثه به برشمردن فواید خود می‌پردازند و این مبارزه به پیروزی بز بر درخت می‌انجامد. در ادب نیمایی نیز پیروی از الگوی کهن مناظره مشاهده می‌شود، با این تفاوت که دیدگاه‌های ادبا در قالب و محتوا با شعرای پیشین در انتخاب مضمون بسیار فرق دارد.