نقد کهن‌الگویی: نظریّه‌ها و رویکردها

نزدیک به صد سال است که نقد کهن‌الگویی در تحقیقات ادبی هنری کاربرد دارد و در ادبیات فارسی نیز، به‌ ویژه از سال 1380 به بعد، پژوهش‌های فراوانی بر مبنای آن صورت گرفته؛ اما آنچنان ‌که بایسته است، چه در نظریّه‌ها و چه در روش‌ها، شناخت درستی از آن وجود ندارد و بسیاری از مقالاتی که براساس این رویکرد انجام شده‌ است، نواقصی دارند که اصلاح آنها نیازمند نگرشی دقیق به نظریّات و رویکردهای نقد کهن‌الگویی است. نتایج مکرّر، کژفهمی نظریات، ناروشمندی و ناآگاهی از روش‌های نقد کهن‌الگویی، از مهم‌ترین عیب‌های پژوهش‌ها و مقالات نوشته‌شده بر مبنای این رویکرد است. در مقالة حاضر با روش توصیفی تحلیلی، نخست خود مفهوم کهن‌الگو و نقد کهن‌الگویی مدّنظر قرار گرفته و تلاش بر رفع ابهام‌های آن بوده است؛ سپس قالب‌ها و رویکردهای گوناگون آن مشخص شده و به مفاهیمی مانند مطالعات یونگی و پسایونگیِ کهن‌الگوها پرداخته شده است. تطوّر کهن‌الگویی، ژرف‌خوانی کهن‌الگویی و بررسی بلاغی کهن‌الگوها، رویکردهایی است که بر مبنای آنها می‌توان پژوهش‌هایی در نقد کهن‌الگویی نگاشت. همچنین شخصیت‌های کلیشه‌ای، شخصیت‌های اساطیری، نقش‌مایه‌ها و وضعیت‌های کهن‌الگویی، آیین‌های جمعی، نمادهای عمومی، سندرم‌های فرهنگی یا روان‌‌شناختی و عقده‌های روان‌شناختی قالب‌هایی است که در آنها می‌توان کهن ‌الگوهای کشف ‌نشده را کاوید یا بر مبنای آنها متون ادبی  هنری را نقد و تحلیل کرد.

archetypal criticism: theories and approaches

although archetypal criticism has been used in literary-artistic research for nearly one hundred years, still, as it should be, there is no proper understanding of it, whether in theory or methods, and many studies thathave been conducted using this approach, have flaws that require a careful approach to the theories andapproaches of archetypal criticism to correct them. repeated results, misunderstanding of theories,unmethodical and lack of knowledge of archetypal criticism methods, being on the sidelines of mythiccriticism, imposing theories on texts and findings, and incorrect and inconsistent results on archetypalcriticism, are the most important problems of studies and articles written based on this approach. in the presentdescriptive-analytical study, firstly the concept of archetype and criticism of archetype is taken intoconsideration and an effort was made to resolve its ambiguities, and then its various formats and approachesbased on different theories have been specified. in addition, related concepts such as jungian and post-jungianstudies of archetypes have been discussed. the archetypal evolution, the archetypal close-reading, and the rhetorical criticism of archetypes are the approaches that can be used to conduct studies on the criticism ofarchetypes. moreover, stereotypical characters, mythological characters, archetypal motifs and situations,collective rituals, public symbols and images, cultural or psychological syndromes, and psychologicalcomplexes are forms in which undiscovered archetypes can be explored or literary-artistic texts can be criticized based on them.