بررسی سنّت ادبی «استقبال» در دیوان واصل کابلی

نهضت بازگشت ادبی که در واکنش به انحطاط سبک هندی در اصفهان آغاز و در سراسر ایران گسترده شد، تاثیری در ادبیات افغانستان نداشت و شاعران افغانستان بدون توجه به آن، به سرودن شعر در سبک هندی و طرز بیدل دهلوی ادامه دادند. در میان موج مستمرّ بیدل‌گرایی در افغانستان، واصل کابلی (12441309ق) از شاعرانی است که به شعر شاعران پیش از سبک هندی نیز توجه داشته و در سرودن اشعار خویش به استقبال از شاعران قدیم به‌ویژه حافظ رفته ‌است. اثرپذیری واصل از شاعران پیشین، اگرچه هردو ساحت صورت و محتوا را دربر می‌گیرد؛ در ساحت صورت به‌ویژه ازمنظر وزن و قافیه و ردیف چشمگیرتر بوده ‌است. ازاین‌رو پژوهش پیشِ‌ رو با اتکا به نظریۀ بینامتنیت و با تکیه بر داده‌های آماری و استفاده از روش توصیفیتحلیلی کوشیده ‌است موارد اثرپذیری شکلی واصل کابلی از شاعران پیش از خود را بررسی کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد واصل کابلی ضمن استقبال گاه‌به‌گاه از طیف گسترده‌ای از شاعران پیش از خود، به‌گونه‌ای نظام‌مند از حافظ تقلید کرده‌ است؛ چنانکه حدود 50درصد از اشعار برجای‌مانده از واصل کابلی در استقبال از حافظ شیرازی سروده‌ شده‌‌ است. مجموعاً 62 غزل، 33 مرثیه، 3 قصیده، 2 مثنوی و 5 قطعه و مفرد وجود دارد که از این تعداد، 32 غزل و یک قصیده را در استقبال از شعر حافظ سروده است. واصل کابلی بعد از حافظ، بیشترین توجه را به غزلیات مولوی نشان داده و 6 غزل از غزلیات دیوان شمس تبریزی را استقبال کرده و در مرتبۀ بعد از مولوی، به استقبال اشعار بیدل دهلوی توجه کرده است. واصل کابلی 42درصد از کلمات قافیه‌ موجود در غزل‌های استقبال‌شده از حافظ را عیناً به شعر خویش راه‌ داده و قریب 58درصد از کلمات قافیه در اشعار وی مختص خود واصل بوده که با عنایت به نقش قافیه در مضمون‌پردازی، نشان‌دهنده‌ تنوع بیشتر مضامین در شعر واصل کابلی است. نکتۀ مهم دیگر این است که واصل در استقبال از یک شعر، گاه دو شعر سروده است که نمونه‌های آن را می‌توان در استقبال از شعر مولانا و حافظ و قدسی مشهدی مشاهده کرد. مهم‌تر اینکه گاهی شعر شاعری را با واسطۀ شاعری دیگر استقبال کرده است؛ مانند نمونه‌ای که در استقبال از مولوی و امیرخسرو دهلوی دیده‌ می‌شود. گفتنی است که تاثیرپذیری واصل کابلی از حافظ و سایر شاعران یادشده تنها در مقوله‌ استقبال(اثرپذیری در وزن و قافیه) خلاصه نمی‌شود و چنانکه در تحلیل استقبال از نخستین غزل دیوان حافظ بحث شد، تمامی حوزه‌های شکلی اعم از موسیقی، زبان، صورخیال و ...) و همچنین همۀ ساحت‌های معنایی را دربر می‌گیرد.

A Study of the Literary Tradition of Esteqbal in Vasel Kaboli’s Poems

The literary return movement, which began in response to the decline of the Indian style in Isfahan and spread throughout Iran, did not affect Afghan literature, and Afghan poets continued to compose poems in the Indian and Bidel Dehlavi’s style. At the time of the Indian style domination of Afghan poetry, Vasel Kaboli (12441309 AH) was one of the few poets who also paid attention to the poetry of poets before the Indian style. Also, composing poems, he was influenced by Khorasani, Azerbaijani, Iraqi and other previous poets in both form and content. The influence has been more noticeable in the form, especially in terms of meter, rhyme, and radif. The present research is an intertextual analysis of statistical data by the use of descriptiveanalytical methods to examine the influence of Vasel Kaboli by the poets before him; a literary tradition that is called “esteqbal”.The findings of this study show that Vasel Kaboli, occasionally has been influenced by a wide range of poets before him. He has systematically imitated Hafez. About 50% of Kaboli’s poems, in the available version of his Divan, have been composed in esteqbal of Hafez Shirazi. There are a total of 62 lyric poems, 33 elegies, 3 odes, 2 Masnavis, and 5 fragments in his Divan. Among those poems, 32 ghazals (of which the subject of 5 pieces is elegy) and one ode are written in esteqbal of Hafez. After Hafez, Vasel Kaboli has paid the most attention to Rumi’s ghazals and  made the esteqbal of 6 ghazala of Divan Shams Tabrizi. After Molavi’s poetry, Biddle Dehlavi’s poems have been considered by Vasel Kaboli. A statistical look at the esteqbal in the Vasel’s Divan shows that 42% of the rhyming words in the sonnets are exactly of Hafez and about 58% of the rhyming words in the poems in question belong to Kaboli. Considering the role of rhyme in thematic composition, this indicates the greater variety of themes in the poem submitted by Kaboli. Another noteworthy point is that Vasel has sometimes written two poems in response to a poem, examples of which can be seen in esteqbal of Rumi, Hafez, and Qodsi Mashhadi. More interestingly, he has sometimes made an esteqbal of a poet through another poet; like the examples seen about the poems of Rumi and Amir Khosrow Dehlavi. In conclusion, the influence of Hafez and other mentioned poets on Kaboli is not limited to the weight and rhyme but as discussed in the analysis of the esteqbal of Hafez’s first sonnet, it includes different formal (including music, language, imaginary, …), and semantic areas.