ویژگی‌های ناگفته شعر و فضای ادبی عصر قاجار

تحقیقات اصیل و بنیادی درباره موضوع شعر دوره بازگشت و عصر پس از صفویه، نسبت به دوره‌های دیگر شعر فارسی بسیار اندک است. این مقطع تاریخی شاید به‌دلیل تقلید و تکرار از دیگر دوره‌های ادبی کم‌اهمیت‌تر باشد؛ ولی ترک و طرد بخش عظیمی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین و فراموشی و گمنامی آثار عمده و شاعران بزرگ این دوره نیز خسرانی بزرگ در پی خواهد داشت. همین کم‌مهری و ناچیزانگاری درباره شعر دوره بازگشت سبب ناشناخته ماندن ویژگی‌های فضای ادبی آن دوره و قوانین حاکم بر آن شده‌است. با تامل دقیق در جامعه ادبی، تعاملات میان شاعران و همچنین محصولات شعری این دوره به مولفه‌ها و مشخصاتی برمی‌خوریم که یا محصول این عصر است یا نسبت به دیگر ادوار شعر و ادب فارسی به‌صورت ممتازتری نمودار شده‌است. در این مقاله در دو بخش باعنوانِ 1. ویژگی‌های فضای ادبی دوره بازگشت و 2. ویژگی‌های شعر و ادب دوره بازگشت، به موضوعاتی همچون انجمن‌های ادبی و روابط حاکم بر آن، گسترش خوش‌نویسی و هنرورزی در میان شاعران، اعتبار بسیار شعر و ادب در میان درباریان، فراوانی خاندان‌های اهل فضل و هنر و تغییر تخلص خواهیم پرداخت. این ویژگی‌ها نمونه‌هایی شاخص و گاه منحصربه‌فردی است که در فضای ادبی عصر قاجار دیده می‌شود و پیشتر از دیدگان پژوهندگان پنهان بوده‌است. در این مقاله به تفصیل و با ذکر نمونه‌های متعدد این ویژگی‌ها بررسی و تحلیل می‌شود.

The unspoken features of the poem and the literary atmosphere of the Qajar era

In the different periods of Persian poetry, the smallest amount of original and fundamental research belongs to the theme of Return Literary style and the postSafavid period. Although this historical section is hardly comparable with other literary periods due to the imitations and repetitions, abandoning and rejection of a vast section of history and culture of this land and the oblivion and the anonymity of the major works and great poets of this period will be followed by great losses. This shortsighted view and underestimating approach to the poetry of the Return Literary style has led the features of the literary atmosphere and it’s governing rules of that period not to be known correctly. With precision in the literary community, and the interactions among the poets as well as the poetic products of this period, we will find the components and specifications that are the product of this era or have been shown more favorably than other periods of Persian poetry and literature. Literary associations and its relations, the spread of calligraphy and arts among the poets, the strong connection of the court with poetry and literature, the abundance of the families of the bounty and art, and the change of pseudonym are examples of some of the characteristic features that are unique in the literary atmosphere of Qajar era that had already been hidden for the researchers. In this article, we will look at some of these features in detail and with a few examples.