ارزیابی تنوع ریخت شناسی اکوتیپ‌های مریم‌گلی خلیجی (salvia santolinifolia boiss.) رویش یافته در استان هرمزگان

سابقه و هدف: مریم‌گلی خلیجی (salvia santolinifolia boiss.) گیاهی چندساله و معطر از خانواده نعناع می‌باشد که به‌صورت خودرو در جنوب ایران می‌روید. اهالی بومی از این گیاه در درمان بواسیر، چربی خون بالا، التهاب و اسهال استفاده می‌کنند. با توجه به اینکه مریم‌گلی خلیجی پراکنش محدودی در کشورمان دارد و از طرف دیگر، مردم به صورت گسترده‌ای از رویشگاه‌های طبیعی اقدام به برداشت بی‌رویه آن می‌نمایند و نیز با توجه به خشکسالی اخیر، توجه خاص و روزافزون به حفظ ذخایر توارثی این گیاه بیش از پیش احساس می‌شود. در پژوهش حاضر، تنوع مورفولوژیکی برخی از اکوتیپ‌های مریم‌گلی خلیجی در استان هرمزگان براساس صفات رویشی و زایشی با هدف تعیین برنامه‌های اصلاحی و بررسی پتانسیل‌های این گیاه در رویشگاه طبیعی جهت تدوین گام‌های اهلی‌سازی آن مورد ارزیابی گرفته است.مواد و روش‌ها: در این پژوهش، به منظور بررسی تنوع ژنتیکی برخی از اکوتیپ‌های گیاه دارویی مریم‌گلی خلیجی با استفاده از نشانگرهای مورفولوژیکی، تعداد 120 ژنوتیپ متعلق به چهار اکوتیپ از این گیاه در استان هرمزگان در مرحله گلدهی در زمستان سال 1396 و بهار سال 1397 انتخاب و جمع‌آوری شد. جهت بررسی صفات ظاهری، 20 صفت رویشی و زایشی مهم از نظر اصلاحی از قبیل ارتفاع گیاه، طول و عرض برگ، وزن خشک، تعداد انشعاب از قاعده، تعداد گل‌آذین، طول گل‌آذین و تعداد گل در گل‌آذین در قالب طرح آشیانه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. داده‌ها با استفاده از نرم‎افزارهای آماری sas، r و spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و بهمنظور گروه‌بندی اکوتیپ‌ها، تجزیه خوشه‌ای به روش ward و تجزیه به عامل‌ها با استفاده از روش چرخش وریماکس انجام شد. یافته‌ها: نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که در بین چهار اکوتیپ مریم‌گلی خلیجی از نظر صفاتی مانند ارتفاع گیاه، قطر تاج پوشش، تعداد انشعاب از قاعده، تعداد انشعاب فرعی، طول و عرض برگ و طول گل‌آذین در سطح احتمال 1 درصد و قطر ساقه اصلی در سطح احتمال 5 درصد اختلاف معنی‌داری وجود داشت. شاخص‌های تنوع ژنتیکی جهت تخمین تنوع درون اکوتیپ شامل مارگالف، شانون وینر و سیمپسون نشان داد هر چهار اکوتیپ از تنوع درون اکوتیپی بالایی برخوردار بودند. در بین 120 ژنوتیپ مورد بررسی، تعداد انشعاب از قاعده، قطر تاج پوشش (سانتی‌متر)، تعداد انشعابات گلدار، وزن خشک (گرم) و وزن تر (گرم) به ترتیب با مقادیر 58.25، 50.11، 49.64، 48.54 و 47.43 درصد دارای بیشترین تنوع بودند. بیشترین میزان ارتفاع بوته در اکوتیپ سیرمند، بیشترین قطر تاج پوشش گیاه و تعداد انشعاب از قاعده در اکوتیپ قطب‌آباد، بیشترین ابعاد برگ در دو اکوتیپ سیرمند و قطب‌آباد و بیشترین طول گل‌آذین در اکوتیپ دو راهی میمند بودند. نتایج ضرایب همبستگی ساده صفات نشان دهنده وجود همبستگی‌های مثبت و منفی معنی‌دار بین برخی از صفات مهم بود. در تجزیه به عامل، شش عامل اصلی شناسایی شد که این شش عامل 68.44 درصد از کل تغییرات بین داده‌ها را توجیه کردند. تجزیه کلاستر، چهار اکوتیپ را به دو گروه مستقل تقسیم کرد؛ به‌طوری‌که دو اکوتیپ سیرمند و دو راهی میمند در یک گروه و دو اکوتیپ آبماه و قطب‌آباد در گروه دیگر قرار گرفتند.نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد در بین اکوتیپ‌های مورد بررسی از نظر ویژگی‌های مورفولوژیکی تنوع قابل ملاحظه‌ای وجود داشت که نشان دهنده پتاسیل ژنتیکی بالا در بین آنها در استان هرمزگان به‌عنوان یکی از مراکز پراکنش آن در ایران می‌باشد. از این‌رو متخصصین اصلاح گیاهان دارویی با شناسایی ظرفیت ژنتیکی صفات مرتبط با اهداف اصلاحی مهم این گونه می‌توانند اقدام به جمع‌آوری ذخایر توارثی مورد نیاز نمایند تا از اکوتیپ‌های برتر شامل سیرمند و دو راهی میمند در پروژه‌های اهلی‌سازی و اصلاحی به منظور ایجاد ارقام مرغوب و مطلوب متناسب با نیاز صنایع مختلف استفاده کنند.

Genetic Diversity of Salvia santolinifolia Boiss Ecotypes Growing in Hormozgan Province Using Morphological Traits

Background and Objectives: Salvia santolinifolia Boiss. is a perennial and aromatic plant which belongs to Lamiaceae family and grows wild in south of Iran. It is used indigenously for various purposes including hemorrhoid, hypertension, antiinflammatory and antidiarrhea treatments. Due to the drought stress of recent years and the limited spread as well as extensive harvesting of S. santolinifolia from natural habitats, conservation of its germplasm is too important. In current study, genetic diversity of some wild populations of S. santolinifolia grown in Hormozgan province was studied based on morphological markers for use in breeding programs and potential assessment of this plant in natural environment.Materials and methods: In order to study the diversity of morphological and functional traits of different ecotypes in Hormozgan province, 120 genotypes belong to four ecotypes (including Abmah, GhotbAbad, DorahiMeymand and Sirmand) were collected in a nested design at flowering stage in winter and spring of 2018. 20 vegetative and reproductive characteristics such as plant height, plant width, leaf length, leaf width, branch number, number of flowering branches and inflorescence length were investigated. Data were analyzed using SAS, R and SPSS softwares. For cluster analysis, the cluster analysis was performed by input method and factor analysis was done using the Variomax rotation method. Results: The results of variance analysis showed that significant differences (p≤0.01, 0.05) were found among the studied S. santolinifolia ecotypes for studied traits. Some morphological characteristics such as plant height, diameter of canopy, branch number, subdivision number, leaf length, leaf width and inflorescence length were significant at 1% probability level. The main stem diameter was significantly different at the 5% probability level. Genetic diversity indices such as Margalef, ShannonWeiner and Simpson for estimating diversity within ecotypes in S. santolinifolia revealed that all four ecotypes had high diversity within ecotypes. The branch number (58.25%). diameter of canopy (50.11%), number of flowering branches (49.64%), dried weight (48.54%) and fresh weight (47.43%) had the highest diversity among studied ecotypes. The highest plant height was in Sirmand ecotype, the highest diameter of canopy and branch number were in GhobAbad ecotype, the highest leaf length and leaf width were showed in Sirmand and GhobAbad ecotypes and finally, the highest inflorescence length was in DorahiMeymand ecotype. The correlation coefficients between evaluated traits showed significant positive and negative correlations between some important traits. PCA analysis results demonstrated that studied characteristics divided in 6 groups which justified 68.44% of the total variance. Cluster analysis divided the four ecotypes into two independent groups. The two ecotypes of Abmah and Qotbabad were in one group, while Sirmand and Meimand ecotypes were in another group. Conclusion: The findings of this study showed that there is high morphological diversity among the wild growing S. santolinifolia ecotypes in Hormozgan province which can be very valuable for use in breeding programs in order to create high quality and desirable food industries and the medicine was used.