بهینه‌سازی ریزازدیادی گیاه دارویی تجاری استویا (stevia rebaudiana) از طریق کشت درون شیشه‌ای ریزنمونه راس شاخه

سابقه و هدف: استویا (stevia rebaudiana) شیرین‌ترین گیاه جهان است که به‌عنوان جایگزین مناسب شکر برای درمان مشکلات ناشی از چاقی و دیابت موردتوجه قرار گرفته است ولی بذور آن به‌سختی جوانه زده و بسیاری از آنها به‌دلیل پدیده خودناسازگاری در هنگام شکل‌گیری غالباً پوک و عقیم هستند. همچنین، تکثیر از طرق بذر مانع تولید جمعیت همسان می‌شود. به‌همین دلیل، کشت بافت رهیافت مناسبی برای تکثیر سریع این گیاه می‌باشد. هدف از این پژوهش دست‌ یافتن به روشی سریع و کارامد برای ریزازدیادی گیاه دارویی تجاری استویا و تکثیر انبوه کلون‌های آن در سطح وسیع است. مواد و روش‌ها: این پژوهش در دو آزمایش جداگانه به اجرا در آمد. در آزمایش اول، ریزنمونه‌های راس شاخه روی محیط کشت ms غنی‌شده با غلظت‌های 0.5، 1، 1.5 و 2 میلی‌گرم در لیتر برای هر کدام از تنظیم‌کننده‌های رشد گیاهی iaa ، naa، iba، bap، kin و ga3 به‌عنوان تیمارهای ‌منفرد به‌همراه تیمار شاهد (فاقد تنظیم‌کننده‌های رشد گیاهی) کشت شدند. آزمایش بر پایه‌ی طرح کاملاً تصادفی با 4 تکرار انجام گرفت. آزمایش دوم بر اساس نتایج آزمایش اول طراحی گردید. بنابراین، در آزمایش دوم، ریزنمونه‌های راس شاخه روی محیط کشت ms غنی‌شده با bap (0، 1، 2، 3 و 4 میلی‌گرم در لیتر) و kin (0، 0.5، 1 و 1.5 میلی‌گرم در لیتر) کشت شدند. آزمایش به‌صورت فاکتوریل بر پایه‌ی طرح کاملاً تصادفی با 3 تکرار انجام گرفت. در آزمایش ریشه‌زایی، ریز شاخه‌ها در دو محیط کشت ms و ms 2.1 حاوی غلظت‌های مختلف naa (0، 0.5، 1 و 1.5 میلی‌گرم در لیتر) کشت شدند. این آزمایش همانند آزمایش دوم اجرا گردید. در تمامی آزمایشات، صفات 30 روز پس از کشت و نگهداری در اتاقک رشد اندازه‌گیری شدند. در نهایت، گیاهچه‌های ریشه‌دارشده در ابتدا به شرایط اتاقک رشد سازگار شدند و سپس به گلخانه منتقل شدند. یافته‌ها: در آزمایش اول اثر تنظیم‌کننده‌های رشد بر کلیه صفات معنی‌داری بود (p <0.01)، محیط کشت ms حاوی 1.5 میلی‌گرم در لیتر bap موثرترین تیمار در بیشترین تعداد شاخه و تعداد میان‌گره (به‌ترتیب با میانگین 5.75 شاخه و 19.5 میانگره در بوته) بود و بیشترین طول شاخه مربوط به 2 میلی‌گرم در لیتر kin و 1.5 و 2 میلی‌گرم در لیتر ga3 بود و بهترین تیمارهای کالوس‌دهی 1.5 میلی‌گرم در لیتر iba، 1.5 و 2 میلی‌گرم در لیتر bap بودند. در آزمایش دوم، برهمکنش bap ×kin بر کلیه صفات معنی‌داری بود. بیشترین میزان تکثیر شاخه و تعداد میان‌گره از محیط کشت ms غنی‌شده با 1 میلی‌گرم در لیتر bap + 1.5 میلی‌گرم در لیتر kin (به‌ترتیب با میانگین 17.67 شاخه و 38.67 میانگره در بوته) به‌دست آمد. تعداد شاخه‌ها در این تیمار بعد از یک ماه نگهداری مجدد در اتاقک کشت به‌طور قابل‌توجهی از 17.67 به 55 شاخه در بوته افزایش یافت. موثرترین پاسخ ریشه‌زایی به تعداد ریشه (با میانگین 55 ریشه در بوته) در محیط کشت‌ ms 2.1 حاوی 1.5 میلی‌گرم در لیتر naa مشاهده شد. حدود 92 درصد از گیاهچه‌های رشدیافته در شرایط درون شیشه‌ای بهطور موفقیت‌آمیزی با شرایط گلخانه سازگار شدند. نتیجه‌گیری: در مجموع نتایج همانند مطالعات قبلی حاکی از واکنش مثبت و خوب گیاه استویا به کشت بافت است. محیط کشت ms غنیشده با 1 میلی‌گرم در لیتر bap + 1.5 میلی‌گرم در لیتر kin برای پرآوری شاخه ریزنمونه راس شاخه استویا توصیه می‌شود و همچنین نگهداری ریزنمونه‌های کشت‌شده به مدت دو ماه در اتاقک رشد به‌طور چشمگیری تعداد شاخه‌ها را افزایش می‌دهد. در ریشه‌زایی نیز محیط کشت‌ ms 2.1 حاوی 1.5 میلی‌گرم در لیتر naa نتیجه‌بخش بود.