ارزیابی تحمل به تنش رطوبتی در اکوتیپ‌های زیره سبز با استفاده از شاخص‌های تحمل تنش

سابقه و هدف: زیره سبز به‌عنوان مهم‌ترین گیاه دارویی اهلی در ایران شناخته شده‌است که هر ساله بر اهمیت و سطح زیر کشت آن افزوده می‌شود. میزان عملکرد دانه زیره سبز در اکثر مناطق ایران به علت بروز تنش رطوبتی کاهش می‌یابد. تاکنون عمده ارزیابی‌ها بر روی تعداد محدودی اکوتیپ زیره سبز و یا عمدتاً در شرایط آبیاری نرمال در کشور صورت گرفته است؛ لذا این آزمایش با هدف ارزیابی توام متنوعترین اکوتیپ‌های زیره سبز رایج و مورد کشت در نقاط عمده زیره‌کاری کشور از نظر عملکرد دانه و تعیین اثر تنش خشکی در مرحله گلدهی بر عملکرد آن‌ها، شناسایی ارقام متحمل به تنش برای یافتن منابع ژنتیکی متحمل جهت تشکیل جمعیت‌های در حال تفرق با استفاده از شاخص‌های تحمل و حساسیت به تنش و نوع واکنش اکوتیپ‌ها به شرایط تنش خشکی و آبیاری نرمال در اکوتیپ‌های زیره سبز صورت گرفت. مواد و روش‌ها: به منظور بررسی اثر تنش رطوبتی بر عملکرد دانه 49 اکوتیپ بومی زیره سبز آزمایشی در قالب طرح لاتیس 7×7 با دو تکرار در مزرعه پژوهشی پردیس ابوریحان – دانشگاه تهران در سال زراعی 92-1391 اجرا شد. اعمال تنش رطوبتی در مرحله 50 درصد گلدهی به صورت 30 درصد ظرفیت زراعی صورت گرفت. تجزیه واریانس در قالب طرح لاتیس و سنجش کارایی نسبی آن نسبت به طرح بلوک‌های کامل تصادفی صورت گرفته و پس از اعمال تصحیح لاتیس تجزیه واریانس در قالب طرح بلوک‌های تصادفی ادامه یافت. محاسبه 11 شاخص تحمل به تنش براساس عملکرد در شرایط تنش خشکی و نرمال، محاسبه همبستگی بین مقادیر شاخص ها با یکدیگر و عملکرد دانه و نیز تجزیه به مولفه های اصلی با استفاده از ماتریس ضرایب همبستگی انجام گرفت. یافته‌ها: کارایی نسبی طرح لاتیس نسبت به طرح بلوک‌های کامل تصادفی برای شرایط نرمال برابر 153 درصد و در شرایط تنش 148 درصد بود. بر اساس میزان عملکرد اکوتیپ‌های مورد بررسی در شرایط بدون تنش و تنش، 11 شاخص تحمل و حساسیت به تنش برآورد گردید. نتایج تجزیه همبستگی، تجزیه به مولفه‌های اصلی و ترسیم بای‌پلات شاخص‌ها نشان داد که بین شاخص‌های محاسبه شده شاخص‌های mp، gmp، sti، harm، k1sti، k2sti مناسب‌ترین شاخص‌ها برای انتخاب اکوتیپ‌های با پتانسیل و پایداری عملکرد بالا میباشند. تجزیه خوشه‌ای بر اساس شاخص‌های تحمل، اکوتیپ‌ها را در سه گروه جداگانه قرار داد به طوری‌که اکوتیپ‌های متحمل در گروه مشترکی قرار گرفتند. توزیع اکوتیپ‌ها در فضای بای‌پلات، وجود تنوع ژنتیکی بین اکوتیپ‌ها را نسبت به تنش خشکی نشان داد. نتیجه‌گیری: اکوتیپ‌های کرمان (بافت)، خراسان جنوبی (درمیان)، یزد (صدوق) متحمل‌ترین و اکوتیپ‌های خراسان شمالی (اسفراین)، اصفهان (اردستان)، خراسان رضوی (کاشمر) به عنوان حساس‌ترین اکوتیپ‌ها به تنش خشکی مرحله گلدهی شناسایی شدند. لذا استفاده از این اکوتیپ‌ها به عنوان والدین تلاقی در برنامه‌های اصلاحی ارقام متحمل به خشکی توصیه می‌شوند.