ارزیابی تحمل به تنش کم آبی در تعدادی از توده‌های سیاه‌دانه (nigella sativa l.)

سابقه و هدف: سیاه‌دانه یکی از گیاهان دارویی مهم و ارزشمندی است که علاوه بر خودرو بودن این گیاه، به سبب کاربرد فراوان آن در صنایع داروسازی، در نقاط مختلف ایران به میزان فراوانی کشت می‌شود اما عوامل محدودکننده محیطی می‌توانند تاثیر نامطلوبی بر رشد و تولید آن داشته باشند. خشکی یکی از مهمترین بازدارنده‌های تولید گیاهان در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک دنیا و ایران است. تولید و پتانسیل سیاه‌دانه نیز تحت تاثیر تنش کم‌آبی قرار می‌گیرد. به همین دلیل این مطالعه با هدف بررسی واکنش عملکرد و اجزای عملکرد ده توده سیاه‌دانه به تنش کم‌آبی اجرا گردید. مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر در سال زراعی 1392 در شهرستان آباده واقع در استان فارس در قالب اسپلیت پلات با طرح پایه بلوک‌های کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. عامل اصلی در دو سطح شامل تنش کم‌آبی و عدم تنش کم‌آبی و عامل فرعی ده توده‌ سیاه‌دانه بودند. تنش کم آبی از مرحله گیاهچه‌ای تا آخر فصل رشد اعمال گردید. صفات مورد مطالعه عبارت بودند از: ارتفاع بوته، تعداد شاخه‌های فرعی، تعداد فولیکول در بوته، تعداد دانه در فولیکول، تعداد دانه در بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، درصد روغن، عملکرد روغن، میزان پرولین، قندهای محلول و میزان پتاسیم. آمار توصیفی برای کلیه صفات و شاخص تحمل به تنش برای عملکردهای دانه و روغن محاسبه شدند. یافته‌ها: نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر آبیاری برای کلیه صفات معنی دار گردید و اثر ژنوتیپ برای صفات تعداد فولیکول در بوته، عملکرد بذر، درصد روغن، میزان پرولین و قندهای محلول غیر معنی دار و برای بقیه صفات معنی دار بود. برهمکنش آبیاری و ژنوتیپ نیز برای اکثر صفات به‌جزء برای عملکرد دانه، عملکرد روغن و میزان پرولین معنی دار بود. در شرایط تنش کم آبی توده‌ اراک از نظر صفات ارتفاع بوته، تعداد دانه در فولیکول، تعداد دانه در بوته و میزان پتاسیم، بالاترین مقادیر را داشت. گروه‌بندی توده‌ها براساس نمودار سه بعدی شاخص تحمل به تنش‌ و عملکرد در شرایط تنش و بدون تنش نشان داد که توده اراک در شرایط تنش از نظر عملکرد و اجزای عملکرد دانه و توده هند از نظر عملکرد روغن نسبت به سایر ارقام برتر بودند. نتایج حاصل از شدت تنش نشان داد که صفات پرولین و تعداد شاخه‌های فرعی با مقدار 0/59 بیشترین تاثیر را از تنش کم آبی پذیرفتند. نتیجه‌گیری: براساس نتایج حاصل از این مطالعه تمام ویژگی‌های مورفوفیزیولوژی اندازه‌گیری شده سیاه‌دانه تحت تاثیر کم‌آبی قرار گرفتند. تنوع کافی از نظر برخی ویژگی‌های مهم مثل درصد روغن و تحمل به کم‌آبی در بین ژنوتیپ‌های سیاه‌دانه وجود دارد. از اینرو می‌توان با توجه به نتایج این مطالعه اقدام به کشت ژنوتیپ‌های متحمل به کم‌آبی در مناطقی که احتمال کم‌آبی وجود دارد نمود و در برنامه‌های اصلاحی جهت بهبود تحمل به کم‌آبی از آن‌ها استفاده نمود.