اندیشه ذات ناتاریخی معماری اسلامی ایران: نقد دو دیدگاه («حال وحدت» و «خشت و خیال»)

در میان اندیشمندان معماری ایران، کسانی قائل به ذاتی ثابت و بی‌زمان‌اند و از این ذات با عنوان «معماری ایرانی» یا «معماری اسلامی ایران» یاد می‌کنند. از نظر ایشان، این ذات در مواضع گوناگون تاریخ جلوه‌های مختلفی یافته است و امروز نیز می‌توان آن را مطابق زمانه بازساخت؛ در این صورت، معماری‌ای باهویت و متفاوت با معماری بیگانه خواهیم داشت. آنچه این ذات را مشخص می‌کند قاعده‌هایی است که معمولاً آنها را «اصول معماری» می‌خوانند. این اصول بسته به دیدگاه هریک از این اندیشمندان متفاوت است؛ اما، در هر صورت، اصولی بی‌زمان است که مراعات آنها معماری‌ای ایرانی و اسلامی و مطابق نیازها و خواسته‌های روحی و روانی و جسمی ایرانیان پدید می‌آورد. از بین این اندیشمندان، سه دیدگاه در قالب کتاب‌ها ومقاله‌های منسجم منتشر شده است: 1. محمدکریم پیرنیا اصول معماری ایرانی؛ 2. نادر اردلان و لاله بختیار – حال وحدت؛ 3. کامبیز نوایی و کامبیز حاجی قاسمی خشت و خیال. پیش از این، دیدگاه نخست از حیث ماهیت اصول معماری ایرانی وارسی شده است. در این مقاله به بررسی و نقد دو دیدگاه دیگر، صرفاً از حیث قول به ذات معماری ایرانی / اسلامی و اصول بی‌زمان آن می‌پردازیم.راهبرد این تحقیق «تاریخ فکری» و «هرمنوتیک عینیت‌گرا»، و شیوه آن نقد درونی به منزله شیوه‌ای در روش «تاریخ انتقادی» است. پرسش اصلی این تحقیق چیستی ذات معماری ایرانی در هریک از این دو متن و انسجام درونی مدعیات مربوط به ذات و اصول معماری ایرانی است. در بررسی هر یک از این دو دیدگاه، نخست هدف و مبانی نظری و سپس اصول معماری اسلامی ایران بیان می‌شود. آن گاه، آن دیدگاه در قالب گزاره‌های هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی و گزاره‌های عملی یا هنجاری تلخیص و تبیین می‌شود. بدین نحو، نقشه آن دیدگاه پیش چشم قرار می‌گیرد و نقد منصفانه آن از منظر پرداختن به ذات و اصول معماری اسلامی ممکن می‌شود. باب آخر هر فصل، با عنوان «دشواری‌ها و ناسازگاری‌ها» به نقد درونی هر دیدگاه اختصاص دارد. در پایان، با مقایسه دو دیدگاه، نشان داده می‌شود که هردو، به رغم ادعاهای متفاوت، کمابیش مبانی نظری یکسانی دارند؛ و تفاوت آنها در رویکرد است: رویکرد اولی رمزگرایی و رویکرد دومی تحلیل صوری آثار است. 

the idea of non-historical essence of islamic architecture of iran: a critique of two view points (the sense of unity and khesht va khiyāl)

among the scholars of iranian architecture, some believe in a timeless “essence” as “iranian architecture” or “islamic architecture of iran”. according to them, the essence has had various manifestations in different points of history. it can also have its contemporary manifestation if we try to identify and realize it, as they believe. then we will have our own persian, islamic, and non-western architecture in our time. what defines the essence are some “principles of architecture”. the principles differ by the scholars’ viewpoints; however, all of them are timeless principles and rules the observation of which can lead to an iranian islamic architecture suitable for iranians spiritual, psychological, and physical needs and desires. among the scholars, there are only three comprehensive viewpoints that are compiled and published: 1. mohammad-karim pirnia’s “the principles of iranian architecture”; 2. ardalan and bakhtiar’s “the sense of unity”; 3. navaei and haji-qassemi’s “khesht-o-khiyāl”. a full analysis and critique of the first viewpoint was already published. in this article, we will analyze and criticize the two latter, both of them believe in an essence as “islamic architecture of iran”. reviewing and internal criticizing each viewpoint starts with explaining its goal and theoretical bases and continues by its principles. then we will articulate the viewpoint in terms of ontological, epistemological, and practical/normative propositions. this will provide us with a site map of each viewpoint that will make a fair critique possible. the last part of each chapter, entitled “challenges and inconsistencies”, will be on an internal criticism on the viewpoint. in the conclusion, we will compare the two views and show that both of them are deeply related to “traditionalism”, and their main difference is due to their focus points: ardalan and bakhtiar focus on the symbolic language of architecture, while navaei and haji- qassemi focus on the formal and physical aspects.