تبیین پدیده فراگیر زبانی «صفت جانشین موصوف» در چکامه های عصر جاهلی

وقتی اشعار عربی منسوب به روزگاران پیش از اسلام و به ویژه معلّقات را می خوانیم، همواره با یک پدیده ی فراگیر زبانی برخورد می کنیم که فرایند درک مدلول و مقصود شعر را قدری دچار وقفه می کند. این شگرد زبانی، با حذف موصوف و نشستن صفت یا صفت هایی به جای آن، رخ نموده است. امروزه این پدیده، در برخی کتب مربوط به دانش معانی و بیان، «مجاز مرسل مفرد به علاقه ی صفت» نام گرفته یا زیر عناوینی چون: «همنشینی معنایی در طرح مجاز» بررسی شده است. به گمان نگارنده بروز چنین عادت زبانی در شعر دوران جاهلی، نه تنها امری سطحی و تصادفی نیست، بلکه رویکردی زبانی است که در محور همنشینی و در راستای بالا بردن ادبیت کلام، تحقق یافته و گزینشی است بلاغی و برآمده از عواطف و روحیات سراینده که با مقتضای حال مخاطب بیابان گرد آن روزگار، تناسبی درخور داشته است. در نوشتار پیش رو، این رویه ی رایج زبانی، در پیوندی معنادار و بنیادین با اقلیم، فکر و فرهنگ عرب جاهلی و شرایط حاکم بر زندگی ایشان، مورد واکاوی قرار گرفته است. به گواهی پژوهش، فرایند حذف موصوف و انتقال معنای آن به صفت، با ایجاد نوعی ایجاز و بالا بردن قابلیّت تداعی کلام، به پویاسازی ذهن خواننده کمک می کند.

Illustration of the widespread linguistic phenomenon of “qualifier replacement for qualified” in pre-Islamic Arabian odes

Reading the Arabian poems attributed to preIslamic era, especially Mu’allaqat, one constantly faces a widespread linguistic phenomenon that somehow impedes the process of understanding “the signified” and the meaning of the poems. This linguistic technique is characterized by deletion of the qualified and replacement of one or more qualifiers for it. The phenomenon is today discussed in some references on meaning and locution as “figurative language based on qualifier” and in some others as “figurative semantic collocation”. The researcher hypothesises that the occurrence of this linguistic usage in preIslamic Arabian poetry is not a superficial and accidental occurrence, but a linguistic approach realized in the “syntagmatic axis” aimed at enriching the literariness of speech, being an eloquent selection much in line with the temperaments of those nomadic desert dwellers. In the present paper, this common linguistic occurrence is investigated in meaningful and basic connection with geography, thought, and culture of the preIslamic Arabs and their life conditions. The findings indicate that the process of deletion of the qualified and transfer of meaning to the qualifier creates a kind of succinctness and empowers the representational character, leading to better dynamicity of the reader’s mind.