اثرات تغییر کاربری اراضی بر شاخص‌های کیفیت خاک در شرق استان اردبیل

سابقه و هدف: رشد بی‌رویه جمعیت و نیاز به تامین مواد غذایی برای انسان و دام باعث تشدید فرایند تغییر کاربری اراضی جنگلی به مرتعی و زراعی توسط کشاورزان به‌ویژه در سال‌های اخیر گردیده است. جنگل‌زدایی عواقب اکولوژیکی زیان‌باری مانند کاهش تنوع زیستی و کیفیت خاک دارد. نتایج پژوهش پژوهشگران در سراسر دنیا بیانگر آن است که جنگل‌زدایی باعث تنزل کیفیت خاک از طریق کاهش ماده آلی، تنفس میکروبی، پایداری خاکدانه‌ها، هدایت هیدرولیکی و افزایش جرم مخصوص ظاهری می‌گردد. هدف از این پژوهش ارزیابی تغییرات برخی شاخص‌های کیفیت خاک در منطقه جنگلی فندقلو در اثر تغییر کاربری اراضی و نیز ایجاد حداقل مجموعه داده از شاخص‌های کیفیت خاک با استفاده از روش تجزیه عامل‌ها بود. مواد و روش‌ها: منطقه مورد مطالعه در 25 کیلومتری شمال‌شرقی شهرستان اردبیل واقع در طول جغرافیایی 48 درجه و 33 دقیقه و 30 ثانیه و عرض جغرافیایی 38 درجه و 24 دقیقه و 30 ثانیه قرار دارد. میانگین بارندگی سالانه آن 430 میلی‌متر و میانگین دمای سالانه ?c8 می‌باشد. سی نمونه خاک دست‌خورده و دست‌نخورده از عمق 0 تا 15 سانتی‌متر سه کاربری مجاور هم جنگل، مرتع و زراعی (جمعاً 90 نمونه) واقع در یک دامنه شیبدار برداشته و برخی شاخص‌های فیزیکو شیمیایی و بیولوژیکی در آن‌ها اندازه‌گیری شد. مقایسه میانگین پارامترها با آزمون دانکن و تجزیه عاملی به روش تجزیه به مولفه‌های اصلی انجام گرفت. یافته‌ها: در اثر تغییر کاربری اراضی جنگلی به مرتعی و زراعی به‌ترتیب میانگین کربن آلی از 8/5 به 08/3 و 24/2 درصد، نیتروژن کل از 46/0 به 22/0 و 11/0 درصد، میانگین وزنی قطر خاکدانه‌ها از 28/1 به 97/0 و 35/0 میلی‌متر، هدایت هیدرولیکی اشباع از 49/0 به 35/0 و 20/0 سانتی‌متر بر دقیقه، تنفس میکروبی از 90/0 به 36/0 و 30/0 میلی‌گرم دی‌اکسیدکربن بر گرم خاک در روز، پتاسیم از 07/545 به 07/289 و 14/105 میلی‌گرم در کیلوگرم، فسفر از 18/55 به 67/27 و 98/51 میلی‌گرم در کیلوگرم، تخلخل کل از 11/54 به 67/46 و 3/37 درصد کاهش و در مقابل میانگین کربنات کلسیم معادل از 57/5 به 93/9 و 98/11 درصد، شن از 82/54 به 83/57 و 76/60 درصد و اسیدیته از 66/5 به 73/6 و 82/6 افزایش یافت. بیش‌ترین همبستگی مثبت و معنی‌دار بین کربن آلی با نیتروژن کل (**897/0r=) یافت شد. نتایج تجزیه عاملی نیز نشان داد سه عامل بیش از 95 درصد واریانس را در شن، 83 درصد واریانس را در کربن آلی، نیتروژن کل، پتاسیم، رس و سیلت، 73 درصد واریانس را در اسیدیته، تنفس و تخلخل و 60 درصد واریانس را در فسفر توجیه کرد.نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد که تغییر کاربری اراضی جنگلی به مرتعی و زراعی باعث افت کیفیت خاک در منطقه مورد مطالعه گردیده است. با عنایت به شیب بالای منطقه جنگلی فندقلو که موجب تشدید حساسیت خاک به فرسایش آبی می‌شود و نیز اهمیت گردشگری آن، ضروری است از تبدیل اراضی جنگلی باقی‌مانده به اراضی مرتعی و زراعی جلوگیری شود.