تعیین مکان‌های مناسب استفاده از آب مازاد قنوات جهت تغذیه آبخوان با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی ahp (مطالعه موردی: استان خراسان رضوی)

سابقه و هدف: لزوم شناخت و بهره‌برداری بهینه از آب‌های زیرزمینی از آنجا ناشی می‌گردد که این منابع ?? درصد از کل آب‌های شیرین قابل استفاده را تشکیل می‌دهند (17). مشکلات ناشی از بروز خشکسالی‌ها و سیلاب‌های مخرب از سوی دیگر، لزوم مدیریت صحیح منابع آب را نمایان می‌سازد. در این رابطه، جمع‌آوری آب‌های سطحی، تغذیه آب‌های زیرزمینی و تنظیم بهره‌برداری صحیح آب، مهم‌ترین راهکارهای مدیریت منابع آب به‌شمار می‌روند (8). تغذیه مصنوعی عبارت از وارد کردن آب به یک سازند نفوذپذیر با هدف تغذیه سفره آب زیرزمینی در شرایط طبیعی منطقه است (2). بدین ترتیب با وارد شدن آب مازاد منابع به زمین، ضمن تقویت سفره آب زیرزمینی، سطح آب بالا آمده و مشکلات ناشی از این افت از جمله نشست زمین، کاهش ظرفیت آبخوان به حداقل خواهد رسید (20). مکانیابی سیستم‌های تغذیه مصنوعی از اصول اساسی ایجاد این سیستم‌هاست. روش‌های مختلف و پارامترهای بسیاری برای مکانیابی عرصه‌ها و بسترهای تغذیه مصنوعی وجود دارد (5). در هر روشی، باید اطلاعات حاصل از مطالعات مختلف به‌صورت تلفیقی و در کنار هم مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و منطقه مناسب تعیین شود (7). هدف از این پژوهش مکانیابی بهترین منابع جهت تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها طی دو مرحله استفاده از تکنیک ahp می‌باشد. مواد و روش‌ها: محدوده مورد مطالعه، استان خراسان رضوی با مرکزیت شهر مشهد می‌باشد. بر اساس آخرین تقسیم‌بندی‌ها، این استان دارای 35 محدوده مطالعاتی (دشت) می‌باشد (15). در این پژوهش، تمامی این مناطق مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. در این پژوهش به این ترتیب عمل شده است که در نهایت به تعیین وزن لایه‌های مربوط به معیارهای مختلف با استفاده از روش ahp و همچنین تعیین بهترین مکان‌های استفاده از آب مازاد قنات پرداخته شد. یافته‌ها: در این پژوهش با توجه به گستردگی منابع موجود (بالغ بر 14000 منبع) و همچنین گستردگی محدوده مورد مطالعه (35 دشت استان) سعی گردید تا با بهترین روش در زمانی معقول به بهترین نتیجه ممکن دست یافت. بنابراین پیشنهاد استفاده از دو مرحله تحلیل سلسله مراتبی ارایه و مورد اجرا قرار گرفت. ابتدا بر اساس خروجی قابل استحصال در سه ماه از سال تعدادی از منابع غربال گردید، سپس بر اساس وزن‌دهی اولیه تعداد منابع به 66 نقطه کاهش یافت. در مرحله بعد هر یک از پارامترهای یاد شده برای این منابع باقی‌مانده در ماتریس‌های تحلیل قرار گرفته و بر اساس نظرات کارشناسی و بازدیدهای میدانی امتیازدهی گردید و نقاط به 26 نقطه نهایی کاهش یافت. در نهایت، با تلفیق نقشه‌های پهنه‌بندی شده براساس وزن اکتسابی از روش ahp نقشه نهایی در سه کلاس رده‌بندی گردید. با توجه به نتایج به‌دست آمده مشخص گردید که 36/0 درصد از قنوات و 01/0 درصد از چشمه‌ها دارای پتانسیل تغذیه‌پذیری آبخوان می‌باشند.نتیجه‌گیری: در این پژوهش نیز بر اساس همه محاسبات و تحلیل نقشه‌ها، تعداد 26 منبع نهایی در سه رده کلاس‌بندی شده و اولویت‌های استفاده از آن‌ها مشخص گردید، بر این اساس منابعی که در اولویت 1 و 2 قرار گرفته‌اند منابع مناسب جهت تغذیه مصنوعی آبخوان محسوب می‌شوند. مهم‌ترین نتیجه این پژوهش تطابق بالای مدل ارایه شده با واقعیت موجود منطقه بوده است به‌نحوی‌که نقاطی که در بازدیدها مد نظر کارشناسان قرار گرفتند، در تحلیل سلسله مراتبی نیز در اولویت قرار گرفت. این منابع انتخابی به لحاظ شرایط و حجم آب قابل استحصال جهت تغذیه آبخوان، در بهترین شرایط قرار دارند.