اثرات سیستم جایگزین بر برخی خصوصیات خاک در قیاس با سیستم‌های جنگلی و زراعی

سابقه و هدف: رشد بی‌رویه جمعیت و به دنبال آن نیاز روزافزون انسان به غذا، کشاورزان را به‌سوی تغییر کاربری سیستم‌های طبیعی سوق داده است و این امر منجر به تخریب اراضی و مشکلات اقتصادی، اکولوژیکی گردیده است. تغییر کاربری اراضی یک تغییر محیطی مهم در جهان به‌شمار می‌آید و باعث از بین‌ رفتن پوشش گیاهی طبیعی و بومی، تخریب خاک و کاهش مواد مغذی آن می‌شود و این امر مشکلات اقتصادی و اکولوژیکی را به دنبال دارد. محدودیت منابع آب و خاک سبب شده که استفاده بهینه از اراضی، بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. احداث جنگل مصنوعی، جنگل زراعی و باغ‌کاری، سیستم‌هایی جایگزین به‌منظور بهبود کیفیت خاک اراضی تخریب‌یافته می‌باشند. این سیستم‌های جایگزین باعث بهبود خصوصیاتی مانند فراهمی لاشبرگ، چرخه عناصر، نفوذپذیری خاک و کنترل فرسایش در اکوسیستم اراضی تخریب‌یافته شده، تنوع زیستی آن اراضی را افزایش می‌دهند. هدف از این پژوهش بررسی اثرات احداث باغ‌های زیتون، به‌عنوان سیستمی جایگزین، بر برخی خصوصیات خاک و فرسایش‌پذیری آن در قیاس با سیستم‌های جنگلی (طبیعی و مصنوعی) و زراعی در جنوب شهر آزادشهر است. مواد و روش‌ها: منطقه مورد مطالعه در طول جغرافیایی 55 درجه و 10 دقیقه و 26 ثانیه و عرض جغرافیایی 37 درجه و 4 دقیقه و 12 ثانیه قرار دارد. میانگین بارندگی سالانه آن 475 میلی‌متر، متوسط درجه‌حرارت و رطوبت‌نسبی سالانه آن به‌ترتیب 4/18 درجه سانتی‌گراد و 68 درصد بوده، اقلیم آن نیمه‌مرطوب معتدل است. در ابتدا با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای گوگل ارث و بازدیدهای میدانی، مرزهای تیمارهای مورد مطالعه (عرصه زیتون‌کاری شده، جنگل طبیعی، جنگل مصنوعی و عرصه زراعی) مشخص گردید. سپس پنج نمونه مرکب خاک از عمق 20-0 سانتی‌متری چهار سیستم (عرصه زیتون‌کاری شده، جنگل طبیعی، جنگل مصنوعی و عرصه زراعی)، برداشته شد. برخی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک شامل بافت، پایداری خاکدانه‌ها، جرم مخصوص ظاهری، درصد تخلخل، اسیدیته، هدایت الکتریکی، درصد کربن آلی، ازت کل، آهک، میزان ظرفیت تبادل کاتیونی، فسفر قابل‌جذب، پتاسیم، کلسیم و منیزیم تبادلی تعیین گردید و نسبت c/n و شاخص فرسایش‌پذیری خاک (با استفاده از رابطه نسبت رس اصلاح‌شده)، محاسبه شد. به‌منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش تجزیه واریانس و آزمون توکی استفاده شد.یافته‌ها: نتایج بیانگر آن است که احداث باغ‌های زیتون در عرصه‌های زراعی، بر خصوصیات فیزیکی خاک اثر مثبت معنی‌داری نگذارده است، اما باعث افزایش معنی‌دار میانگین پارامترهای شیمیایی چون اسیدیته، هدایت الکتریکی، درصد کربن آلی و ازت کل خاک و میزان ظرفیت تبادل کاتیونی آن (در سطح 5 درصد) شده است. همچنین، شاخص فرسایش‌پذیری خاک را نیز به‌طور معنی‌داری کاهش داده است. نتیجه‌گیری: با توجه به نتایج به‌دست آمده از این پژوهش و نیز با در نظر گرفتن محدودیت شدید خاک منطقه مورد مطالعه از نظر پایداری خاکدانه‌ها، توصیه می‌گردد که می‌باید از تبدیل اراضی جنگلی باقی‌مانده به اراضی زراعی جلوگیری گردد. همچنین در منطقه مورد مطالعه، احداث باغ‌های زیتون نسبت به احداث جنگل مصنوعی و نیز زراعت، ارجحیت دارد.