معیارهای پایداری در ارزیابی مدیریت یکپارچه منابع آب حوضه آبریز ارس بر اساس رویکرد dpsir

سابقه و هدف: پایداری حوضه آبریز به‌وسیله شاخص‌های پایداری به روش‌های مختلف و به‌وسیله پژوهشگران زیادی برآورد شده است. از جمله می‌توان به شاخص مالکیت آب سولیوان (2002)، شاخص پایداری آب کانادایی به‌وسیله موسسه پژوهشات سیاسی و شاخص پایداری حوضه آبریز به‌وسیله چاوز و آلیپاز (2007) اشاره کرد (15 و 4). مدیریت یکپارچه منابع آب در حوضه‌های بزرگ مقیاس با در نظر گرفتن ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در برنامه‌ریزی منابع آب حوضه امری ضروری است و این نوع مدیریت در چارچوب dpsir شکل اجرایی به خود می‌گیرد (3). مواد و روش‌ها: در این پژوهش، مدیریت یکپارچه منابع آب براساس محاسبه شاخص‌های پایداری درمعیارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در قالب رویکرد dpsir بررسی شده ‌است. چارچوب پیشنهادی شامل پارامترهای فشار- حالت- اثرات- پاسخ است. نیروهای فشاری در قالب سه سناریو ادامه وضع موجود، خوش‌بینانه و بدبینانه در mike basin، ارزیابی شده‌اند. سناریوی وضع موجود شرایط فعلی حوضه را برای آینده نیز در نظر می‌گیرد و سری زمانی آبدهی رودخانه‌ها و تقاضاهای شرب، صنعت و کشاورزی در آینده مانند وضع موجود است. سناریوی خوش‌بینانه با فرض ایجاد تغییراقلیم مثبت در منطقه افزایش آب در دسترس و تقاضای آب ثابت را در نظر می‌گیرد. در این سناریو جریان رودخانه‌های موجود در سناریوی ادامه وضع موجود به‌میزان 7/6 درصد افزایش و میزان دما، بارندگی و سطوح کشاورزی ثابت و مانند سناریوی ادامه وضع موجود می‌باشد سناریوی بدبینانه نشان‌دهنده کاهش منابع آب در دسترس و افزایش تقاضا است (16 و 19). بنابراین در سناریو بدبینانه مقدار تقاضای کشاورزی 50% نسبت به تقاضاهای وضع موجود افزایش داده شده‌است (16). با اجرای هر سناریو، سامانه منابع و مصارف حوضه شامل تخصیص‌ها و کمبودها (حالت سیستم) تغییر می‌کند و نتایج شبیه‌سازی در مدل mike basin وارد excel شده و ارزیابی اثرات اجرای هر گزینه مدیریتی با محاسبه شاخص‌ها، در سامانه تصمیم‌یار - excel mike basin به تصمیم‌گیرندگان و ذی‌نفعان در فرآیند تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری کمک می‌کند. روش تصمیم‌گیری چندمعیاره برای حل مسایلی با داشتن ماتریس سه‌بعدی ارزیابی شامل سناریو، گزینه و شاخص ضروری است و یکی از این روش‌ها که بر اساس فاصله از ایده‌آل گزینه‌ها را رتبه‌بندی می‌کند روش تاپسیس است (18). یافته‌ها: روش تاپسیس برای ارزیابی ماتریس شاخص‌های کمی و کیفی در مقیاس مکانی به کمک نرم‌افزار gis نشان‌داد، از بین مناطق سیزدگانه حوضه آبریز ارس منطقه اواغلی از نظر معیارهای پایداری در وضعیت خوبی است و قسمت‌های شرقی حوضه، شامل اردبیل، مشکین‌شهر و اهر- ورزقان از پایداری کم‌تری نسبت به کل حوضه برخوردارند. در پارامتر پاسخ به‌منظور بهبود وضعیت حوضه، سه گزینه سازه‌ای بر اساس مطالعات قبلی برای مدیریت تقاضا تعریف شد و پس از اجرا در سامانه mikebasin-excel و تصمیم‌گیری چندمعیاره topsis، نشان ‌داد گزینه افزایش راندمان آبیاری در هر سه سناریو نسبت به گزینه کاهش سطح زیرکشت و گزینه پوشش کانال‌ها و انهار برتری دارد.نتیجه‌گیری: در این پژوهش شاخص‌های کمی و کیفی به‌صورت ترکیبی برای ارزیابی پایداری مناطق سیزدگانه حوضه آبریز ارس در قالب چارچوب dpsir انجام شد. بر اساس این چارچوب پنج فاکتور نیروهای محرک، فشار، حالت، تاثیر و پاسخ حوضه بر اساس مدیریت یکپارچه منابع و مصارف آب در مدل mike basin شبیه‌سازی شد و خروجی‌ آن در excel برای محاسبه شاخص‌های کمی استفاده شد. بر اساس روش تصمیم‌گیری چندمعیاره تاپسیس که ماتریس سه‌بعدی سناریو، گزینه و شاخص را حل می‌کند، نشان داد مناطق شرقی حوضه پایداری کم‌تری دارند. در این راستا بر اساس تحلیل گزینه‌ها افزایش راندمان آبیاری کمک شایانی به تعادل پایداری حوضه بر اساس شاخص‌های بررسی شده در این منطقه می‌کند.