مطالعه خاک‌شناسی پارینه در توالی‌های لس- خاک قدیمی در طول یک ردیف اقلیمی در شمال ایران

سابقه و هدف: رسوبات لسی موجود در دامنه رشته‌کوه‌های البرز در شمال ایران یکی از مهم‌ترین بایگانی‌‌های زمینی نشان‌دهنده تغییرات اقلیمی می‌باشند و پلی ارتباطی بین رسوبات لسی جنوب‌شرقی اروپا و رسوبات لسی آسیای میانه را فراهم می‌کنند. این رسوبات به‌دلیل حفظ خاک‌های قدیمی جهت بازسازی فرایندهای خاکسازی گذشته حاکم بر خاک و به تبع آن، شرایط اقلیمی زمان تشکیل، دارای اهمیت بسیاری هستند. از این‌رو، این پژوهش با هدف مطالعه خاک‌شناسی پارینه در سه توالی لس- خاک قدیمی (آق‌بند، مبارک‌آباد و نکا) برای بازسازی فرایندهای خاک‌سازی گذشته در طول یک ردیف اقلیمی در شمال ایران انجام شد.مواد و روش‌ها: سه توالی لس- خاک قدیمی شامل آق‌بند، مبارک‌آباد و نکادر استان‌های گلستان و مازندران در شمال ایران مورد مطالعه قرار گرفتند. توالی آق‌بند در بخش غربی‌ پلاتوی لسی شمال ایران واقع شده است. مقطع مبارک‌آباد که در اثر برش عمیق جاده‌ای پدیدار شده، در حاشیه شمالی رشته‌کوه البرز واقع شده است. توالی لس- خاک قدیمی نکا در بالای یک معدن عمیق سنگ آهک در حدود 10 کیلومتری شرق شهر نکا، واقع شده است. تعداد 6 خاکرخ با مواد مادری لسی (برای مقایسه) از خاک‌هایی که در شرایط کنونی محیطی تشکیل شده‌اند نیز در طول این ردیف اقلیمی جهت مقایسه حفر شد که در چهار رده انتی‌سول، انسپتی‌سول، مالی‌سول و آلفی‌سول طبقه‌بندی شدند. نمونه‌برداری خاک‌ها در چندین نوبت عملیات صحرایی در اسفندماه سال 1390 و فروردین و اردیبهشت‌ماه سال 1391 انجام شد. پس از نمونه‌برداری و تشریح صحرایی خاک‌ها، برخی خصوصیات فیزیکوشیمیایی نمونه‌ها مورد آزمایش و بررسی قرار گرفتند. یافته‌ها: نتایج آزمایش‌های فیزیکوشیمیایی نشان داد که سیلت، ذره غالب در این توالی‌های لسی و خاکرخ‌های مدرن بوده (بیش از 50 درصد) که بیانگر منشا بادرفتی داشتن رسوبات لسی دارد. به‌صورت کلی مقدار رس از سمت آق‌بند به‌سمت مبارک‌آباد و نکا بیش‌تر شده و از مقدار سیلت کاسته می‌شود که این مساله می‌تواند به‌دلیل هوادیدگی و یا انتقال رس و فاصله از منشا برداشت باشد. مقدار کربنات کلسیم معادل در افق‌های مختلف متفاوت بوده (حدود 20-15 درصد) که شرایط اقلیمی و فعالیت‌های خاک‌ساز را نشان می‌دهد. نتایج نشان داد که توالی لس- خاک قدیمی آق‌بند تنها یک دوره ابتدایی خاک‌سازی را در گذشته نشان می‌دهد، در صورتی‌‌که توالی مبارک‌آباد حدود 5 دوره و نکا حداقل 6-4 دوره مختلف خاک‌سازی با درجه تکاملی مختلف و بیش‌تر را نشان می‌دهند. نتیجه‌گیری: با حرکت در طول ردیف اقلیمی میزان تکامل و تنوع افق‌ها (در خاک‌های قدیمی و همچنین در خاک‌های مدرن) که نتیجه فعالیت‌های پدوژنیک بوده و با اقلیم رابطه مستقیم دارند، بیش‌تر می‌شود. این نتایج نشان می‌دهد که شیب اقلیمی موجود (به‌خصوص در مورد بارندگی) در منطقه مورد مطالعه در طول زمان وجود داشته و تغییرات اقلیم کنترل‌کننده میزان و شدت فعالیت‌های خاک‌ساز بوده است.