ارزیابی آسیب‌پذیری سیستم‌های رودخانه‌ای در حوضه رودخانه جراحی

سابقه و هدف: بروز تغییرات اقلیمی و تاثیر آن بر جریانات آب سطحی و منابع آب زیرزمینی به همراه مدیریت نامناسب منابع آبی، موجب شده که آسیب‌پذیری اجتماعی و محیط‌زیستی سیستم‌های رودخانه‌ای از افزایش یابد. ارزیابی آسیب‌پذیری حوضه‌های رودخانه‌ای به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه مثل ایران بسیار ضروری است و یکی از اصلی‌ترین اولویت‌های بخش منابع آب برای تحقق مدیریت پایدار منابع آب و تدوین سیاست‌های سازگار با شرایط منطقه‌ای محسوب می‌شود. لذا این مقاله به ارزیابی آسیب‌پذیری سیستم‌های رودخانه‌ای در حوضه رودخانه جراحی می‌پردازد. مواد و روش‌ها: این پژوهش در حوضه رودخانه جراحی با مساحت حدود 24000 کیلومتر مربع و جمعیت حدود 870000 نفر در جنوب غرب ایران انجام شده است. در این تحقیق از روش آسیب‌پذیری حوضه‌های رودخانه‌ای (rbv) به منظور ارزیابی آسیب‌پذیری حوضه رودخانه‌ جراحی استفاده شد. این روش به‌صورت هم‌زمان آسیب‌پذیری انسانی و محیطی را ارزیابی می‌کند و شامل شش شاخص اصلی حکمرانی، اقتصادی ، اجتماعی ، محیط‌زیستی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی می‌باشد. در این روش ارزیابی داده‌ها به‌صورت کمّی صورت می‌گیرد. تلفیق داده‌ها به صورت جمع جبری (رستری) در محیط arc gis انجام می‌شود. یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد که آسیب‌پذیری حوضه رودخانه جراحی در هر یک از شاخص‌های حکمرانی، اقتصادی ، اجتماعی ، محیط‌زیستی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی به ترتیب 0.74، 0.41، 0.061، 0.43، 0.44 و 0.84 است. نتایج حاصل نشان داد که حوضه رودخانه جراحی از نظر مخاطرات طبیعی به شدت تحت خطر است و بخصوص خطر سیل تمامی نقاط حوضه را تهدید می‌کند، همچنین این حوضه در معرض تنش آبی بالایی قرار دارد. بیشترین تنش آبی مربوط به زیر حوضه شادگان در پایین دست حوضه با وضعیت تنش آبی 0.76 است. و زیر حوضه صیدون از نظر با سوادی کمترین نرخ سواد را در بین زیر حوضه‌های رودخانه جراحی با نرخ 79 درصد دارا می‌باشد. در بخش محیط‌زیستی بخش قابل توجهی از زیر حوضه شادگان اثرات محیط‌زیستی بالایی دارد و نشان دهنده این است که ردپای انسانی در این نقاط بالا است. نتیجه‌گیری: به طور کلی آسیب‌پذیری در سه شاخص حکمرانی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی در حوضه رودخانه جراحی کاملاً قابل توجه هستند. به خصوص در بخش سیل نتایج نشان داد که خطر سیل تمامی مناطق حوضه را تهدید می‌کند همچنین؛ بخش عظیمی از زیر حوضه بهبهان و تخت دراز را خطر زمین لرزه بالای تهدید می‌کند. در بخش تنش آبی نتایج نشان داد که حدود نیمی از حوضه ( زیر حوضه شادگان) از تنش آبی بالایی برخوردار است. از طریق کنترل فساد، بهبود وضعیت ثبات سیاسی ایران و پایین آوردن شاخص شکنندگی دولت شاخص حکمرانی می‌تواند بهبود حاصل شود. در مورد تنش آبی با توجه به اینکه بیشترین آسیب‌پذیری مربوط به استفاده آب بیش از حد در بخش کشاورزی است تغییر کاربری زراعی و تغییر الگوی کشت می‌تواند به طور بالقوه تاثیر مثبت بر تنش آبی در حوضه رودخانه جراحی داشته باشد. همچنین در بخش مخاطرات طبیعی با توجه به اینکه پدیده‌های خشکسالی‌، سیل و زمین‌لرزه حوضه رودخانه جراحی را تهدید می‌کند می‌توان با توجه به مدد دانش، آگاهی، برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح قابل پیش‌بینی خسارت ناشی از این پدیده‌ها را تا حدودی در حوضه رودخانه جراحی کاهش داد.

Assessing the vulnerability of the river systems in the Jarahi River Basin

Background and Objectives: The occurrence of climate change and its impact on surface water and groundwater resources, along with inappropriate management of water resources have led to an increase in the social and environmental vulnerability of river systems. Assessing the vulnerability of river basins, especially in developing countries such as Iran is essential and is considered as one of the main priorities of the water resources planners for the sustainable management of these resources and for the formulating of policies consistent with the regional conditions. In this line, this paper focuses on the assessment of the vulnerability of the Jarahi River Basin.Materials and Methods: The study area of this research, the Jarahi River Basin, with an area of about 24000 square kilometers is located in southwest of Iran with a population of about 870000 people. In this research, the River Basin Vulnerability (RBV) method was used to assess the vulnerability of the Jarahi River Basin. This method examines the vulnerability of ecosystem and human simultaneously and consists of a total of six main indicators including ‘governance’, ‘economic status’, ‘social condition’, ‘environment’, ‘water stress’, and ‘natural hazards’ indicators. In this method, data are evaluated quantitatively. The combination of these indicators is based on a raster summation algorithm which can be carried out in the ArcGIS platform.Results: The anlysis shows that the vulnerability of the Jarahi River Basin corresponding to each of the indicators of governance, enconomic status, social condition, environment, hazards and water stress are 0.76, 0.41, 0.061, 0.43, 0.44 and 0. 84, respectively. The results exhibit that the Jarahi River Basin is severely threatened by natural hazards, and in particular, the flood hazard threatens all parts of the river basin. It is also exposed to high water stress. The highest water stress (0.76) associated with Shadegan subbasin that is located in the southern part of the basin. In addition, Saiddon sub basin has the lowest literacy rate among the sub basin of the Jarahi River Basin with the rate of 79%. A significant part of the Shadeghan subbasin exhibits considerable environmental impacts, interpreted as a discernible sign of human footprints in the area.Conclusions: Generally, in the Jarahi River Basin, the vulnerability of three indicators, namely &governance&, &water stress&, and &natural hazards&are quite significant. In particular, flood assessment analysis shows that almost all the river basin is highly susceptible to flood hazard. Also, seismic hazard threatens a considerable portion of Behbahan and TakhtE Deraz subbasins. The results regarding the water stress show that almost half of the basin (mostly Shadegan subbasin) suffers from high water stress. Through controlling corruption, improving Iran’s political stability status and reducing the government fragility index, an improvement in the governence indicator can be achieved. Concerning the water stress indicator, given that the excessive use of water in the agriculture sector is mostly responsible for the high vulnerability state, changing the current landuse and accordingly the cropping pattern in the Jarahi River Basin will potentially have a positive impact on water stress indicator.Moreover, regarding the natural hazards, given the high potential of drought, flood, and earthquake occurrences in the research area,it is possible to somewhat reduce the incurred damages caused by these phenomena in the river basin by means of paying due attention to knowledge, awareness, planning and efficient management.