مقایسه روش‌های ترسیمی و فیلتر‌های عددی برگشتی در تفکیک جریان پایه در تعدادی از رودخانه‌های استان اردبیل

سابقه و هدف: جریان پایه یکی از اجزاء مهم در تشکیل هیدروگراف جریان است، که از جریان‌های زیرزمینی یا ذخایر کم‌عمق زیرسطحی ناشی می‌شود. تعیین سهم جریان پایه از جریان امکان ارزیابی واکنش آبخیز و برنامه‌ریزی بهتر استراتژی‌های مدیریت کمی و کیفی منابع آب در مقیاس آبخیز را فراهم می‌نماید. هم‌چنین، تفکیک جریان پایه از موارد مهم در مدل‌سازی هیدرولوژی و افزایش دقت کالیبراسیون در مدل‌سازی بارشرواناب است. مقایسه حوزه‌های مختلف از نظر ویژگی‌های فروکش جریان می‌تواند اطلاعات ارزشمندی از خصوصیات ذخیره و تغذیه در آبخیز فراهم نماید. هم‌چنین تعیین سهم جریان پایه می‌تواند در تحلیل جریان زیست‌محیطی و شرایط سلامت رودخانه موثر واقع گردد. مولفه جریان پایه به‌شدت تحت تاثیر بهره‌برداری از چاه‌ها در دشت‌های سیلابی است که می‌تواند در روش‌های عددی تفکیک جریان پایه، منشاء بروز عدم قطعیت باشد. هدف از این مطالعه مقایسه روش‌های ترسیمی و فیلتر عددی در تفکیک جریان پایه و انتخاب روش مناسب برای برآورد دبی پایه در تعدادی از رودخانه‌های منتخب استان اردبیل است.مواد و روش: در این پژوهش تفکیک جریان پایه روزانه علاوه بر روش‌های مرسوم (محدوده زمانی ثابت، محدوده زمانی جابه‌جاشونده و حداقل محلی)، با روش‌های فیلتر دیجیتال برگشتی شامل (الگوریتم یک پارامتره، الگوریتم دو پارامتره باگتون، الگوریتم سه پارامتره ihacres، لین و هولیک، الگوریتم چاپمن و ایما فیلتر) نیز انجام گرفته است. نتایج روش‌های مذکور با روش تحلیل فروکش به‌عنوان روش مبنا مورد مقایسه قرار گرفته است. تحلیل‌ها و مقایسه نتایج روش‌های تفکیک جریان، براساس آمار دبی روزانه جریان با طول دوره آماری 22 سال در پنج ایستگاه هیدرومتری استان اردبیل با داده‌های در دسترس و مقادیر مختلف دبی جریان صورت گرفته است.یافته‌ها: براساس نتایج و مقایسه روش‌های ترسیمی و فیلتری در تفکیک دبی پایه جریان، مشخص شد که دقت روش‌های ترسیمی با مقادیر پایین ضریب نشساتکلیف، قابل قبول نیست. در این راستا، روش محدوده زمانی ثابت با ضریب کارایی 04/0 در شرایط منطقه مورد مطالعه نتایج مناسبی ارائه نداده است. این در حالی است که روش‌های تفکیک فیلتری الگوریتم یک پارامتره و دو پارامتره باگتون (boughton two parameter algrithm) با ضرایب کارایی 88/0 و 86/0 به‌ترتیب به‌عنوان مناسب‌ترین روش‌ها برای برآورد دبی پایه در رودخانه‌های استان اردبیل بوده است.بحث و نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق نشان داد که روش‌های ترسیمی تقریبا نتایج قابل قبولی ارائه نمی‌دهند و روش‌های فیلتری با رفع محدودیت‌ها‌ی روش‌های گرافیکی و مبتنی بر تئوری پردازش سیگنال‌ در تفکیک جریان به دو مولفه جریان سریع و جریان پایه از صحت و دقت بیش‌تری برخوردار می‌باشند. در مجموع‌ می‌توان گفت که روش‌های فیلتر عددی با ماهیت غیرخطی و تبعیت از توالی سری‌های زمانی در داده‌های دبی، دارای دقت بالاتری نسبت به روش‌های خطی و ترسیمی است. معرفی روش‌های مناسب تفکیک جریان دبی روزانه در مدل‌سازی هیدرولوژیک، تحلیل منطقه‌ای جریان‌های حداقل و تعیین سهم جریان پایه می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

Graphical and recursive digital filter techniques in the separation of base flow, A comparison in Ardabil Province rivers

Background and objectives: Base flow is an important component of flow hydrograph, which feeds by ground water or shallow subsurface flow, Sub surface flow and plays an important role in ecological function of a river. Identification of base flow contribution provides a basis to assess the watershed response and information on base flow availability and contributions is needed to develop water quantity and water quality management strategies in watershed scale. Also, the separation of the base of the important factors in hydrologic modeling and increase the accuracy of the model calibration in rainfallrunoff prediction. Comparison of different watersheds based on flow recession and low flow components can provide useful information regarding the storage characteristics and flow recharge. Also, the base flow contribution amount can be used in the analysis of environmental flow assessment and river flow health condition. Base flow component strongly affected by flow extraction through the flood plain wells which can be a source of uncertainty in the base flow separation by wellknown numerical methods. The aim of this study was to compare graphically and recursive digital filtering techniques in base flow separation and selection of appropriate methods to estimate the base flow contribution in number of rivers over Ardebil Province. Materials and methods: The base flow was estimated on daily basis using three graphical methods, including, 1) Fixed time interval, 2) Sliding time interval, 3) Local minima and six recursive digital filters including, 1) Oneparameter algorithm, 2) Bughton twoparameter algorithm, 3) IHACRES three parameter method, 4) Lynne and Hollick, 5) Chapman algorithm and 6) Exponentially Weighted Moving Average methods. The results of these methods were compared with the recession analysis method as a reference. Estimated and analysis the results of base flow methods were compared for a 22year period (19892011) for which stream flow data were available in 5 river gauge station in different ranges of flow rates over Ardabil Province.Results: According to the results and the comparison of graphical and filtering methods of base flow separation, it was found that the accuracy of graphical methods is not acceptable (with negative and less than unity values) according to NashSutcliffe efficiency criteria. Accordingly, the performance of Fixed time interval method according to NashSutcliffe efficiency criteria – 0.04 did not give a good result in the study area. While, Twoparameter Boughton and Oneparameter algorithms are most suitable methods in estimating the base flow component of hydrograph with 0.88 and 0.86 efficiency criteria respectively in the study area.Conclusion: The results showed that graphical methods had not satisfactory results, but the digital filtering techniques based on signal processing theory had high accuracy in separating the flow hydrograph to speed and delayed components. The estimated base flow hydrographs by recursive digital filter methods showed good agreement overall with the recession analysis method. As a concluding remark, the recursive digital filters are more suitable methods in the study area with nonlinear nature complying the sequence of discharge data time series with respect to linear graphical methods. The suggested appropriate methods can be used to low flow regional analysis, hydrologic modelling and determination of the base flow contribution in daily flow hydrograph data in the study region.