ارزیابی جریان زیست محیطی رودخانه با روش‌های اکو-هیدرولوژیکی (مطالعه موردی : رودخانه مهابادچای)

ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﻫﺪف: ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﺒﻮد آب و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎرش، اﺟﺮای ﻃﺮح ﻫﺎی ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﺑﻪ وﯾﮋه ﺳﺪﺳﺎزی و اﻧﺘﻘﺎل ﺑﯿﻦ ﺣﻮﺿﻪ ای آب، ﮔﺎﻫﯽ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از اﺛﺮات ﻣﻨﻔﯽ درازﻣﺪت اﯾﻦ ﻃﺮح ﻫﺎ ﺑﺮ اﮐﻮﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی رودﺧﺎﻧﻪای، ﻻزم اﺳﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیﻫﺎی ﻫﯿﺪروﻟﻮژﯾﮑﯽ و اﮐﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﻧﯿﺎز آب زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه و در ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺗﺨﺼﯿﺺ آب ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد. ﻧﯿﺎزﻫﺎی زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از دﺑﯽﻫﺎی ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎ ﻣﻘﺪار، زﻣﺎن وﻗﻮع، ﻓﺮاواﻧﯽ و ﺗﺪاوم ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻌﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ. وﻟﯽ روش ﻫﺎی ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺟﺮﯾﺎن زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ رودﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت درﺻﺪی از ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺮﯾﺎن ﺳﺎﻻﻧﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ. اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻫﺎ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از زﯾﺴﺘﮕﺎهﻫﺎی آﺑﯽ و ﻓﺮآﯾﻨﺪﻫﺎی اﮐﻮﺳﯿﺴﺘﻢ را ﺑﺎ ﻫﺪف ﭘﺎﯾﺪاری آن ﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺮﯾﺎن ﻫﺎی زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ. اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺮآورد ﻧﯿﺎز زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ در رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻬﺎﺑﺎدﭼﺎی ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ. ﻣﻮاد و روش ﻫﺎ: زﯾﺮﺣﻮﺿﻪ ﻣﻬﺎﺑﺎدﭼﺎی در ﺟﻨﻮب ﻏﺮب درﯾﺎﭼﻪ اروﻣﯿﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه و از ﻧﻈﺮ وﺳﻌﺖ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ زﯾﺮﺣﻮﺿﻪ از ﺣﻮﺿﻪ آﺑﺮﯾﺰ درﯾﺎﭼﻪ اروﻣﯿﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ. ﺣﺪود ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن ﺑﯿﻦ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ '45 44ْ ﺗﺎ '56 45ْ ﺷﺮﻗﯽ و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ '22 36ْ ﺗﺎ '10 37ْ ﻋﺮض ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻗﺮار دارد. رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻬﺎﺑﺎد از دو ﺷﺎﺧﻪ اﺻﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﯿﻄﺎس و ﮐﻮﺗﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﯿﺎز اﮐﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮای ﺣﻔﻆ اﮐﻮﺳﯿﺴﺘﻢ در اﯾﻦ دو اﯾﺴﺘﮕﺎه ﺑﺎ ﭼﻬﺎر روش ﻫﯿﺪروﻟﻮژﯾﮑﯽ (ﺗﻨﺎﻧﺖ، ﺗﺴﻤﻦ، ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺗﺪاوم ﺟﺮﯾﺎن و ﻣﺪل ذﺧﯿﺮه روﻣﯿﺰی) ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺪه و در ﻧﻬﺎﯾﺖ روش ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ.ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎ: ﻧﯿﺎز اﮐﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر روش ﻫﯿﺪروﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺪ و ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب روش اﮐﻮﻫﯿﺪروﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺗﺪاوم ﺟﺮﯾﺎن در ﮐﻼس زﯾﺴﺘﯽ c ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﻣﻨﺘﺨﺐ، ﺑﻪ دﻟﯿﻞ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻫﺎی اﮐﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ، ﻧﯿﺎز زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻬﺎﺑﺎدﭼﺎی در اﯾﺴﺘﮕﺎه ﺑﯿﻄﺎس 0/35 ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ و در اﯾﺴﺘﮕﺎه ﮐﻮﺗﺮ 1/17 ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﺮآورد ﮔﺮدﯾﺪ. ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﺎﻻﻧﻪ در اﯾﺴﺘﮕﺎه ﻫﯿﺪروﻣﺘﺮی ﺑﯿﻄﺎس 1/73 و در اﯾﺴﺘﮕﺎه ﻫﯿﺪروﻣﺘﺮی ﮐﻮﺗﺮ 6/17 ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ اﺳﺖ. ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮی: ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺟﺮﯾﺎن ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدی روش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺗﺪاوم ﺟﺮﯾﺎن در ﮐﻼس c ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺪاﻗﻞ ﺟﺮﯾﺎن زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺮای رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻬﺎﺑﺎدﭼﺎی ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ روش ﺑﻪ داده ﻫﺎی ﮐﻢ ﺗﺮی ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ؛ ارزﯾﺎﺑﯽ اوﻟﯿﻪ و ﺳﺮﯾﻊ ﺑﺮ روی داده ﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﺪ و وﺿﻌﯿﺖ ﻫﺎی ﻫﯿﺪروﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻣﻮﺟﻮد را ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﺮاﯾﻂ اﮐﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺒﯿﻪ ﺳﺎزی ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ روش ﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ. ﮐﻼس ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ c (ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺗﻐﯿﯿﺮﯾﺎﻓﺘﻪ) ﺣﺪود 20 اﻟﯽ 30 درﺻﺪ ﺑﺪه ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺮﯾﺎن زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد؛ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻠﮑﺮد اﺳﺎﺳﯽ اﮐﻮﺳﯿﺴﺘﻢ رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﻨﻮز دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده ﺑﻮده و اﮐﺜﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﯽ ﺷﻮد. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻼس ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ c ﺑﺎ ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﺟﺮﯾﺎن در ﻣﺎه ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺘﻪ و از ﻟﺤﺎظ ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ، ﻣﺼﺎرف ﮐﺸﺎورزی و ﺷﺮب در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻮردﻗﺒﻮل اﺳﺖ. روش اراﺋﻪ ﺷﺪه در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ روش ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﻬﺎﺑﺎدﭼﺎی ﻧﯿﺴﺖ. ﻓﻘﺪان اﻃﻼﻋﺎت و داده ﻫﺎی ﮐﺎﻓﯽ از اﮐﻮﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻮردﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﻤﯿﻦ اﮐﻮﻫﯿﺪروﻟﻮژﯾﮑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻢ ﺗﺮی ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮔﺮدد.