تغییرات زمانی و مکانی الگوی اتصال ساختاری رسوب در حوزه‌ی آبخیز تهم‌چای زنجان

سابقه و هدف: استفاده‌ی بی‌رویه از منابع طبیعی سبب تشدید هدر‌رفت خاک و تولید رسوب بیش از مقادیر مجاز شده است. افزایش رسوب تولیدی در حوزه‌های آبخیز سبب مشکلات درون و برون منطقه‌ای زیادی می‌شود. بنابراین آگاهی از پهنه‌های مهم و مستعد انتقال رسوبات از ملزومات طراحی راهبردهای موثر در مدیریت تولید و انتقال رسوب در حوزه‌های آبخیز است. یکی از مفاهیم مهم در این زمینه، بررسی اتصال ساختاری رسوب است که انتقال رسوب از یک بخش به بخشی دیگر و پتانسیل جابه‌جایی برای ذرات رسوب در سراسر سامانه‌ی آبخیز (درون‌دامنه‌ای، بین‌دامنه‌ و آبراهه، درون‌آبراهه‌ای) را مورد ‌بررسی قرار می‌دهد. ازاین‌رو، پژوهش حاضر به‌منظور بررسی پراکنش مکانی و تغییرات زمانی اتصال ساختاری رسوب در سه سال 1990، 2001 و 2014 در حوزه‌ی آبخیز تهم‌چای زنجان انجام شد. مواد و روش‌ها: در این مطالعه با استفاده از نقشه‌ی مدل رقومی ارتفاعی منطقه با مقیاس 1:25000 و سلول‌های 100 مترمربعی لایه‌های شیب، جهت جریان، جریان تجمعی جریان تهیه شدند. لایه‌ی رقومی عامل پوشش گیاهی نیز با استفاده از تصاویر landsat و با استفاده از شاخص ndvi به‌دست آمد. درنهایت با استفاده از لایه‌ی شبکه‌ی آبراهه‌ای، شاخص اتصال ساختاری رسوب با توجه به دو سناریوی اتصال رسوبی دامنه و خروجی آبخیز؛ و دامنه و شبکه‌ی آبراهه‌ای مورد محاسبه قرار گرفت. یافته‌ها: نتایج نشان داد بر اساس سناریوی اول محدوده‌ی عددی 8.24 تا 8.06 و 1.02 تا 1.18 به‌ترتیب برای حداقل و حداکثر مقادیر شاخص اتصال برای سال‌های مورد ‌بررسی به‌دست آمدند. شاخص اتصال ساختاری از سال 1990 تا سال 2014 از 5 به 7 کاهش‌یافته است. بر اساس نقشه‌های حاصل، مناطق غربی، جنوب غربی و شمال غربی، اتصال ساختاری بیش‌تری نسبت به بخش‌های دیگر حوزه‌ی آبخیز داشتند. از نظر مکانی نیز تفاوت خالص مقادیر شاخص اتصال رسوبی بین دو سال 2001 و 2014 با محدوده‌ی تغییرات 0.9 در عموم قسمت‌های حوزه‌ی آبخیز منجر به کاهش اتصال ساختاری رسوب از نظر مکانی شده است. طبق سناریوی دوم، بخش‌های شمالی و جنوب شرقی آبخیز به‌دلیل دوری از شبکه‌ی آبراهه‌ای و در مورد مناطق مرکزی در ترکیب با توپوگرافی ملایم، دارای اتصال رسوبی کم‌تری نسبت به بخش‌های دیگر آبخیز بوده که با نتایج تعیین اتصال ساختاری بر اساس خروجی آبخیز انطباق داشته است. هم‌چنین بخش‌های جنوبی، غربی و شمال غربی آبخیز، دامنه‌های یکپارچه‌ای از نظر مناطق مستعد انتقال رسوب به شبکه‌ی آبراهه‌ای را تشکیل دادند. نتیجه‌گیری: به‌طورکلی بر اساس نتایج پژوهش حاضر، امکان بررسی اتصال ساختاری و تغییرات زمانی و مکانی آن در گستره‌ی آبخیز وجود داشت و از طریق آن می‌توان به تشخیص مناطق همگن ازنظر میزان احتمال انتقال رسوب تولیدی دست‌ یافت. این امر زمینه‌ساز اتخاذ تصمیمات و برنامه‌های اصلاحی و مدیریتی هدف‌مند در مورد تولید و انتقال رسوب با توجه به اولویت پهنه‌های مشخص‌شده و محدودیت‌های مالی و تجهیزاتی به‌ویژه در کشورهایی چون ایران می‌شود.