ارزیابی پیامد‏های گسترش کانال‏های آبرسانی از دیدگاه کشاورزان: مورد مطالعه حوزه پایاب سد درودزن فارس

سابقه و هدف: توجه به ساخت و توسعه شبکه‏های آبیاری و زهکشی به خصوص در حوزه پایاب سد‏ها، از اهمیت زیادی برخوردار است و اجرای این گونه پروژه‏ها قادر است که در کارآیی مصرف آب در بخش کشاورزی، تاثیر زیادی داشته باشد. البته نمی‏توان آثار نا‏خواسته‌ی اجتماعی و احتمالاً تخریبی آن‌ها را از نظر دور داشت، به طوری که بعضی از سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌های توسعه به هدف‌های مورد انتظار خود دست نمی یابند و در عوض آثار مخرب زیست محیطی به‌جا گذاشته و به نا‌رضایتی اجتماعی دامن میزنند. با توجه به خشکسالی موجود، کمبود آب و پایین بودن راندمان استفاده از آب‏های سطحی در دشت کربال که از دشت‏های حوزه‏ی پایاب سد درودزن در استان فارس می‏باشد، سازمان آب منطقه‏ای فارس، توسعه شبکه‏های آبیاری و زهکشی در این دشت را در دستور کار خود قرار داده است. از آنجایی که در پی اجرای هر پروژه عمرانی در بستر طبیعت، ارزیابی اقدامات و بررسی پیامد‌های آن به منظور رفع نقایص و بهتر نمودن کار‌های آتی ضروری می‌باشد، هدف این مطالعه، ارزیابی پیامد‏های گسترش کانال‏های آبرسانی از دیدگاه کشاورزان: مورد مطالعه حوزه پایاب سد درودزن بوده است. مواد و روش‌ها: روش این پژوهش از نوع توصیفیتحلیلی، کنترل متغیر‌ها غیر آزمایشی، هدف کاربردی و جمع‌آوری داده‌ها با فن پیمایش بوده است. تعداد جامعه‌ی آماری مورد نظر، 1029 نفر بهره‏بردار برآورد گردید که تعداد نمونه از فرمول کوکران 269 بهره‌بردار در نظر گرفته شد. در این پژوهش از روش نمونه‌گیری دو مرحله‌ای تصادفی استفاده گردید. به این ترتیب که در طبقه‌ی اول چهار بند در نظر گرفته شد (بند امیر، بند فیض‌آباد، بند تیلکان و بند موان). پس از آن در طبقه‌ی دوم، فاز‌های اجرایی در هر بند مشخص گردید که عبارت از فاز مطالعات اجتماعی و مشارکتی، فاز اجرایی و فاز در حال ساخت بودند به دنبال آن تمامی روستا‌ها و مزارع هر فاز مشخص گردید و به تناسب، تعداد بهره‌برداران در هر روستا به تصادف انتخاب شدند. ابزار سنجش پرسشنامه بوده و روایی صوری پرسشنامه توسط یک پانل از متخصصان مربوطه و پایایی آن با انجام مطالعه راهنما تایید شد. ضریب آلفای کرونباخ این مطالعه بین 0.54 تا 0.91برآورد گردید. یافته‌ها:در خصوص ارزیابی پیامد‏های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی طرح گسترش کانال‏های آبرسانی حوزه پایاب سد درودزن، بیشتر بهره‏برداران منطقه‏ی مورد مطالعه این اثرات را در حد متوسط و مطلوب ارزیابی نمودند. ارزیابی کلی بهره‏برداران از اجرای طرح نیز در حد مطلوب و بسیار مطلوب برآورد گردید. همچنین نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که برخی از متغیر‌های میانجی پژوهش تاثیر قابل توجهی را بر ارزیابی اثرات طرح داشته و بر اساس مدل علّی پیشنهادی پژوهش، چهار متغیر نگرشی مورد سنجش در این مطالعه، اثرات مستقیم و غیر مستقیمی را بر متغیر وابسته‌ی ارزیابی اثرات کل شبکه‌های مدرن آبیاری و زهکشی منطقه‌ی مورد مطالعه، داشته‌اند. نتایج حاصل از واکاوی علّی متغیر‌ها نشان داد که در میان این چهار متغیر نگرشی، نگرش نسبت به ساخت کانال و زهکش، نگرش نسبت به آینده‌ی کشاورزی و نگرش نسبت به میزان آب‌بها به ترتیب بیشترین اثر علّی مستقیم را بر متغیر وابسته‌ی ارزیابی اثرات کل داشته‌اند. مشارکت اجتماعی نیز بیشترین تاثیر مستقیم را در بین متغیر‌های پژوهش بر ارزیابی اثرات کلی طرح داشته است. نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از تحلیل مسیر نشان داد، آن دسته از بهره‌بردارانی که مشارکت اجتماعی بیشتری داشته‏اند و در تصمیم‌گیری‌ها و امور عمرانی مربوط به روستایشان همکاری بیشتری را با نهاد‌های محلی داشته‏اند،افراد مسن‏تر و همچنین افرادی که سطح زیر کشت بیشتری داشته‏اند، اثرات کلی طرح را مطلوب‏تر ارزیابی نموده‌اند. همچنین افرادی که نگرش مثبت‌تری نسبت به ساخت کانال، نگرش مثبت‏تری نسبت به آینده‌ی کشاورزی و نگرش مثبت‌تری نسبت به میزان آب‌بها داشته‌اند نیز اثرات طرح را مطلوب‌تر ارزیابی نموده‌اند.

Consequences Appraisal of Irrigation Networks Development Based on Farmers’ Viewpoint in Downstream of Doroodzan Dam, Fars

Background and Objectives: Construction and development of irrigation and drainage networks in downstream of dams is a very important infrastructural project and its execution could enhance water use efficiency in agricultural activities, especially in water scarcity and drought condition. But, we cannot neglect their unwanted social and environmental side effects. Even, some social and environmental disadvantages of such projects are more than their advantages and may lead to social dissatisfaction. Regarding current drought, water scarcity, and low surface water use efficiency in Korbal plain of Doroodzan dam downstream in Fars province, Regional Water Organization has tried to develop irrigation and drainage networks. Whereas, impact assessment of every project which is executed in natural context in order to enhance its benefits and diminish its disadvantages is quite necessary, investigating farmers appraisal towards irrigation networks development project in downstream of Doroodzan dam was the main objective of this research. Materials and Methods: This study was a descriptiveanalytical, nonexperimental and applied research and survey technique was used to collect data. Statistical population was all those farmers whom have been covered by the project (1029 farmers). Based on two stages random sampling method, 269 beneficiaries were selected as sample group. In first stage four dikes (Amir, Feysabad, Tilakan and Mavan) were considered. Then in second stage, phase of the project (social and participation study phase, execution phase and construction phase) for each dike were considered. After that, all villages classified towards those characteristics and finally sample farmers selected from each phase and each dike, randomly. Questionnaire was data collection instrument and its face validity was confirmed by a panel of relevant experts and a pilot study was done to determine its reliability. The Cronbach’s alpha coefficient was between 0.540.91 Findings: According to findings, most of beneficiaries appraised environmental, social and economic impacts of modern irrigation and drainage networks in mediate and desirable level. Besides, findings revealed that some moderate variables of the research had significant effect on the project impact assessment. Based on the causal model which proposed in this study, four attitudinal variables have had direct and indirect effect on the dependent variable. The results of path analysis showed that among those four attitudinal variables, farmers, attitude toward construction of irrigation canals, attitude toward the future of agricultural activities, and their attitude toward the water price had the most direct causal effect on the project impact assessment as dependent variable, respectively. Social participation had the greatest direct influence on dependent variable among the other variables. Conclusion: According to path analyses results, it can be concluded those beneficiaries who had more social participation, more contribution in local decision making, more crop under cultivation, had more positive attitude towards canals construction, and had more positive attitude towards future of agricultural activities and water current price, and those who were elder, have evaluated the project impacts more positively.