بررسی روایی در پیمایش‌های سنجش دینداری در ایران

روایی، مهم‌ترین ویژگی هر سنجه و تنها جواز استفاده از نتایج یک پژوهش است. زمانی که پژوهش دربارۀ موضوعاتی همچون دینداری باشد، بررسی روایی، اهمیت بیشتری خواهد داشت؛ زیرا این قبیل موضوعات به‌دلیل پیچیدگی و پنهان‌بودگی، در مرحله جمع‌آوری، ارزیابی و تحلیل نتایج بیشتر در معرض آسیب‌های روشی هستند. با وجود این، به نظر می‌رسد بیشتر مطالعات سنجش دینداری در ایران، دقت لازم را درباره روایی به کار نبسته‌اند. این کم‌توجهی به دو صورت رخ داده است: یک، بررسی‌نکردن روایی یا بررسی‌نکردن درست و کامل آن و دوم، گزارش‌ندادن دقیق و مناسب از آن. بررسی و احراز این مدعا، مستلزم مرور دوباره پیمایش‌های سنجش دینداری در ایران است. در این مقاله پس از بیان اهمیت و ضروت توجه افزون‌تر به مساله روایی در این مطالعات، تلاش شده است با بازخوانی انواع روایی و بررسی قابلیت‌ و کاربردهای هر یک، مناسب‌ترین نوع آن برای مطالعات دینداری، شناسایی و معرفی شود؛ سپس با اتکا به همین ملاحظات، مهم‌ترین پیمایش‌های سنجش دینداری در ایران نقد و بررسی شده و نقصان‌های موجود در هر کدام و راه‌های علاج آن نشان داده شده است. این مطالعه نشان‌ می‌دهد تنها روایی لازم و موجه برای این مطالعات، بررسی «روایی محتوا» است و پژوهش‌های منتخب، با ضعف و کمبود‌های جدی در زمینه این نوع از روایی مواجه هستند. از آنجا که این پژوهش‌ها از برجسته‌ترین مطالعات انجام‌شده در زمینه سنجش میزان دینداری در ایران هستند، می‌توان ادعا کرد ضعف روایی در پیمایش‌های دینداری در ایران، عارضه‌ای عمومی است و با اتکا به یافته‌های این پژوهش‌ها، به برآورد دقیقی از میزان دینداری ایرانیان نمی‌توان دست یافت؛ بنابراین باید در تعمیم نتایج و تحلیل وضع دینداری در ایران بر اساس یافته‌های موجود با احتیاط بیشتری عمل کرد.