تغییرات سیاسی- اجتماعی دیدگاه‌ها و مواضع عالمان دین با تاکید بر دوره‌ تاریخی جنبش مشروطه (1285ش/1906م) و جنبش ملّی (1331ش/1952م)

دیدگاه‌ها و مواضع عالمان دین متناسب با شرایط متغیر اجتماعی- فرهنگی جامعه، برای سازگاری بیشتر با مقتضیات محیط جدید، تغییر می‌کند. نیمه‌ اول سده‌ بیستم میلادی از این لحاظ، نقطه‌ عطفی برای مذهب تشیع‌ در ایران است. ایده‌های نظری مربوط به تغییر دیدگاه‌ها و مواضع عالمان دین را می‌توان در دو مورد از تاریخ تشیع: (1) دوره‌ و طولانی‌مدت از آغاز عصر غیبت امام زمان (ع) تا جنبش مشروطه در 1285ش/1906م، و (2) دوره‌ کوتاه‌مدت از جنبش مشروطه تا جنبش ملّی و کودتای مرداد 1332/1953م، بازنمایی کرد. ضمن این بازنمایی که یکی از رویکرد‌های جامعه‌شناسی تاریخی است، معلوم می‌شود که اگر چه، جهت کلی و عمومی تغییرات اجتماعی- فرهنگی یکسان است، این امکان وجود دارد که برحسب عامل‌های مختلفِ تنش (چالش) بین عالمان دین و محیط اجتماعی، تغییر دیدگاه‌ها و مواضع ایشان جهات کاملاً متفاوتی را طی کند، لذا مدل نظریِ ارایه‌شده قادر است موضع‌گیری عالمان مذهب تشیع در جنبش ملّی را نیز توضیح دهد.