تغییرپذیری نقش عوامل مکانی موثر بر بارش در ارتباط با تحولات دهه‌ای بارش سالانۀ ایران‌زمین

تنوع عوامل مکانی (نظیر موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های توپوگرافیک) موجبات تنوع مکانی عناصر اقلیمی ازجمله بارش را فراهم کرده است. همراه با تغییرات زمانی بارش، عوامل مکانی نقش‌های مختلفی ایفا می‌کنند؛ از این رو برخلاف ثبات نسبی عوامل مکانی، می‌توان استنباط کرد که این عوامل در بستر تغییرات بارش نقش‌های مختلف ایفا می‌کنند. به‌منظور ردیابی نقش عوامل مکانی نظیر موقعیت (مختصات جغرافیایی) و عوامل توپوگرافیک (ارتفاع، شیب و جهت شیب) در بارش، از مدل شبکه‌ عصبی مصنوعی استفاده شد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد از دهۀ اول (1355-1364) به سمت دهۀ چهارم (1385-1394) میانگین بارش کشور کاهش زیادی داشته است. در این میان دهۀ دوم (1365-1374) افزایش نسبتاً زیادی را تجربه و روند عمومی کاهشی را مختل کرده است. میزان بارش حاصل از مدل‌های برازش‌یافته در هریک از دهه‌ها، الگوی تغییرات زمانی‌مکانی بارش واقعی را به‌خوبی بازتاب می‌دهد و توجیه می‌کند. براساس یافته‌های الگوی برازش‌یافته مشخص شد نقش بعضی از متغیرهای موقعیت جغرافیایی و عوامل توپوگرافیک از دهه‌ای به دهۀ دیگر بسیار تغییرپذیر بوده است و بعضی از متغیرها نقش‌های نسبتاً ثابتی داشته‌اند. این امر گواهی بر این واقعیت است که تغییر کاهندۀ اثر یک متغیر با تغییر فزایندۀ اثر متغیرهای دیگر جبران می‌شود و نیز متناسب با تغییرات دهه‌ای بارش شکل می‌گیرد. در این میان نقش عرض جغرافیایی تغییرات زیادی داشته است. بیشترین و کمترین نقش این متغیر به‌ترتیب در دهۀ اول و دوم بوده است. در دو دهۀ انتهایی، تغییر همزمان نقش عرض جغرافیایی با تغییر میزان میانگین دهه‌ای بارش بسیار چشمگیرتر از دو دهۀ دیگر است. این واقعیت را می‌توان به تغییراتی نسبت داد که در مسیر چرخندها رخ داده است. این تغییر مسیر چرخندها در مطالعات پیشین بررسی و تایید شده است؛ علاوه بر این افزایش بارندگی در دهۀ دوم با ضریب‌های متفاوت از دهه‌های دیگر، نقش منحصربه‌فرد عوامل مکانی توپوگرافیک را در دوره‌های پربارش و کم‌بارش نشان می‌دهد.