قبض و بسط ریگزارهای ایران نمونه مطالعه: ریگ زرین در ایران مرکزی

ریگ‌های چاله‌های توپوگرافی جزو ریگ‌های ایستا دسته‌بندی می‌شوند. با وجود بعضی شرایط، فعالیت و گسترش این ریگ‌ها در بیشتر مناطق خشک ایران مرکزی ازجمله ریگ زرین فراهم است. مهم‌ترین این شرایط، بارش کم، خشکی هوا، وجود بادهای منطقه‌ای و محلی شدید و دردسترس‌بودن حجم زیادی از مواد رسوبی ریزدانه مخروط‌افکنه‌های حاشیه کویر است. بررسی تصاویر ماهواره لندست طی گستره زمانی 1977 تا 2017 نشان داد ریگ زرین طی این مدت هم ازنظر سطح (حدود 40 کیلومترمربع) و هم ازنظر ارتفاع (حدود 4 متر در بخش‌های میانی) توسعه پیدا کرده است. نتایج نشان داد توسعه افقی و ارتفاعی ریگ متناوب بوده است. توپوگرافی و مهم‌تر از آن رطوبت، دو عامل اصلی کنترل‌کننده میزان فعالیت تپه‌های ماسه‌ای ریگ هستند. از سال 1998 به بعد، ایران مرکزی با خشکسالی طولانی‌مدت مواجه شد. بررسی تصاویر در این بازه زمانی حاکی از گسترش زیاد سطح ریگ از سال 2000 تا 2017 بوده است؛ اما سطح ریگ بین سال‌های 1987 تا 1993 (دوره مرطوب استان) کاهش چشمگیری داشته است. بدین ترتیب سطح ریگ زرین متاثر از رطوبت و خشکی سالیانه یا دوره‌ای، قبض و بسط یافته است. ازنظر توسعه ارتفاعی نیز رطوبت، عامل اصلی کنترل‌کننده بوده است. در خشکسالی‌ها افزایش ارتفاع، چشمگیر و در سال‌های مرطوب، بسیار ناچیز بوده یا به کمترین مقدار خود می‌رسیده است. وجود تپه‌های ماسه‌ای پیچیده و هرمی‌شکل با ارتفاع بیش از 200 متر در بخش‌های مرکزی نشان می‌دهد کویر زرین به‌ویژه در فصل گرم به‌مثابه مرکز کم‌فشار حرارتی درآمده و سبب شکل‌گیری بادهای همگرای محلی شده است. تغییر فصلی جهت و شدت باد موجب تغییر در جهت و میزان حرکت تپه‌های ماسه‌ای شده و تغییر در جابه‌جایی الگوهای فشار، تغییر در الگوی مهاجرت ریگ را در پی داشته است.

Expansion and Contraction of Iranian Ergs(Case Study: Rig Zarrin in Central Iran)

The ergs located inside the topographic holes are considered as static ergs. Nevertheless, the conditions for the development and expansion of these ergs are suitable in most of the arid regions of central Iran. The most important of these conditions are low rainfall, dry weather, severe regional and local winds, and the availability of a large amount of finegrained sedimentary materials. Time series analysis of Landsat satellite images during 1977–2017 showed that Rig Zarrin has been developed both in terms of surface (about 40 km2) and height (about 4 meters in the middle sections). The results showed that the horizontal and height development of this erg was intermittent. Topography and more importantly, moisture, the two main factors which control the activity of sand dunes. Since 1998, longterm drought has dominated central Iran and Yazd province. Examination of the images during this time period showed a large expansion of sand surface from 2000 to 2017. But, the level of sand has declined dramatically between 1987 and 1993 due to wet period of the province. Therefore, the area of Rig Zarrin is expanded and contracted by the influence of yearly or periodic moisture and drought.  Also, in terms of height development, moisture has been the main controlling factor. So, in droughts, the height of the erg sand dunes has significantly increased and in wet years it decreases or reaches a low or minimal level. The existence of complex sand dunes with the height of more than 200 meters in the central parts of the erg shows that the erg becomes the center of thermal low pressure, especially in the warm season, and causes the formation of local convergent winds. Seasonal change in the direction and intensity of the wind has changed the direction and amount of movement of sand dunes, and the change in the displacement patterns of pressure has led to a change in the pattern of migration of the erg.