تعیین عوامل موثر در پتانسیل سیل‌خیزی مناطق همگن هیدرولوژیک. مطالعۀ موردی: حوضه‌های آبخیز سه‌هزار و دوهزار (چشمه‌کیله) تنکابن

در سال‌های اخیر به‌دلیل وقوع سیلاب‌های مکرر در حوضۀ آبخیز رودخانه‌های سه‌هزار و دوهزار تنکابن (چشمه‌کیله) و متعاقب آن ایجاد خسارات ناشی از سیل در محدودۀ شهری تنکابن، لزوم توجه به پهنه‌بندی خطر سیل‌خیزی را به‌ویژه در زمین‌های حاشیه رودخانه‌های اصلی حوضۀ مورد بررسی بیش از پیش نمایان ساخته است. در این پژوهش، با رویکردی مبتنی بر دیدگاه سیستمی در یک حوضۀ آبخیز، در ابتدای کار بر اساس ویژگی‌های توپوگرافی، زمین‌شناسی، فیزیوگرافی، پوشش اراضی و هیدرواقلیمی، با استفاده از تحلیل خوشه‌ای اقدام به شناسایی مناطق همگن هیدرولوژیک گردید؛ با انجام این مرحله، سه منطق همگن هیدرولوژیکی در حوضۀ آبخیز تعیین شد. در گام دوم، با بهره‌گیری از 4 معیار توپوگرافی، زمین‌شناسی، پوشش اراضی و هیدرواقلیم و به‌کار بردن روش تحلیل سلسله مراتبی فازی، اقدام به پهنه‌بندی پتانسیل سیل‌خیزی در مناطق همگن هیدرولوژیک شد. نقشۀ پهنه‌بندی پتانسیل سیل‌خیزی در منطقۀ مطالعاتی نشان داد که بیشترین مساحت از منطقۀ مطالعاتی در طبقۀ سیل‌خیزی متوسط قرار دارند؛ در نهایت، به‌منظور تعیین مهم‌ترین عوامل موثر در پتانسیل سیل‌خیزی حوضه از تحلیل عاملی استفاده گردید. یافته‌های تحلیل عاملی بیانگر آن است که در مناطق همگن هیدرولوژیک، بر اساس 2 عامل و 20 متغیر، 100 درصد واریانس داده‌ها توجیه شده است که عامل دوم با بار عاملی 0.995، 51.1 درصد از واریانس کل را توجیه می‌کند. در عامل دوم پارامترهای مساحت، طول آبراهۀ اصلی، تراکم شبکه زهکشی، نسبت انشعاب، ضریب شکل هورتن، زمان تمرکز، درصد اراضی جنگل، درصد اراضی مرتع و درصد اراضی با نفوذپذیری زیاد، همبستگی بالایی (بیشتر از 0.75) را با پتانسیل سیل‌خیزی نشان داده‌اند که در این میان مهم‌ترین پارامتر موثر در سیل‌خیزی مناطق همگن هیدرولوژیک مورد بررسی، عامل مساحت با بار عاملی 0.997 است.

Determination of flood potential effective factors in hydrological homogenous regions, Case study: SeHezar and DoHezar watersheds (Cheshmehkileh), Tonekabon

In recent years, due to the frequent floods in the SeHezar and DoHezar watersheds of Tonekabon (Cheshmehkileh) and subsequent flood damage in the Tonekabon urban area, it is necessary to pay attention to the zoning of flood hazards especially in the main river surrounding lands at studied area. In the present study, using a systembased approach in a watershed (interconnection of all elements present in the watershed), hydrological homologous regions were identified using cluster analysis based on topographic, geological, physiographic, land cover and hydroclimate features. By doing this step, three hydrological homogeneous regions were determined in the watershed. In the second step, flood potential was zoned in hydrological homogeneous regions using the criteria of topography, geology, land cover and hydroclimate and applying fuzzy hierarchical analysis method. According to the flood potential zoning map, the most extent of study area has a moderate flood level. Finally, factor analysis was used to determine the most important factors affecting the flood potential of the watershed. The results of factor analysis indicate that 100% of the variance is justified in hydrological homogeneous regions based on 2 factors and 20 variables, while the second factor with eigenvalues 0.995 justifies 51.1% of the total variance. In the second factor, the parameters of area, main river length, drainage network density, branching ratio, Horton coefficient, concentration time and forest, range, and high permeability lands percentage have shown high correlation (more than 0.75) with flood potential of the watershed which the parameter of area is the most important effective factor in the flood potential of hydrological homogenous regions.