بررسی درستی انتساب بحر المحبة فی اسرار المودة فی اسرار المودة ‏به ابوالفتوح احمد یا ابوحامد محمد غزالی

بحر المحبة فی اسرار المودّة ازجمله تفسیرهای صوفیانه به زبان عربی است که در آن، سورۀ یوسف همراه با برخی نکته‌ها، اشارات،‌ سخنان و حکایت‌های عرفانی، در ساختار و نثری ساده،‌ ادبی و دلنشین تفسیر شده است. تاکنون به این اثر، با وجود اهمیت در تاریخ تفسیرهای عرفانی سورة یوسف، چنانکه باید توجه نشده است؛‌ به‌گونه‌ای که تاکنون تصحیحی انتقادی از آن در دست نیست. همچنین تردیدهایی دربارة بحر المحبة وجود دارد که یکی از مهم‏ترین ‏آنها مربوط به مولف اثر است. بحر المحبة متاثر از برخی دست‏نوشته‏ها و‌ فهرست‌های نسخ خطی و دیدگاه برخی نویسندگان متاخر، به احمد غزالی و گاه برادر بزرگ‏ترش محمد منسوب است. نوشتار پیش رو، برای نخستین‌بار درپی بررسی دقیق این موضوع برای تایید یا رد این نسبت شکل گرفته است. استفاده از دیدگاه‏های ‏پژوهشگران پیشین دربارة آثار برادران غزالی، تحلیل تطبیقیِ محتوای بحر المحبة با برجسته‏ترین ‏و متناسب‏ترین ‏آثار مسلّم برادران غزالی در تفسیر و نیز با بهره‏مندی از روابط بینامتنی میان اثر و ‏تفسیرهای مشهور سورة یوسف در سده‏های ‏متقدم مانند انس‌ المریدین و روضة ‌المحبین، قصة یوسف و حدائق ‌الحقایق نشان می‏دهد که این اثر احتمالاً از هیچ‌یک از دو برادر غزالی نیست. به نظر می‏رسد انتساب این اثر به هریک از این دو برادر به‌سبب شهرت و برجستگی غزالی‏ها در میان اهل علم و تصوف و اقبال عمومی به آنها باشد. این نوشتار به روش کتابخانه‏ای از میان روش‏های تحقیق کیفی و با شناخت و بررسی تطبیقی به نگارش درآمده است.

Bahr ul- Mahabbah fi Asrar el-Mavaddah and Its Author,‎ Abu ul-Futuh Ahmad or Abu Hamed Mohammad Ghazzali

Bahr ul Mahabbah fi Asrar elMavaddah is one of the Sufi commentaries in Arabic. In this text, Surah Yusuf has been interpreted in a simple and pleasant structure and prose. Also, it has some mystical points, allusions, speechs, and anecdotes from some great mystics or about them. This text is important, but we do not have any good revised and printed works from the manuscripts. This work has been known as a text by Abu ulFutuh Ahmad or Abu Hamed Ghazzali as mentioned in some manuscripts and their indexes and some later writers’ views. The present article was written to prove the truth or falsity of this claim for the first time. According to the previous scholars’ views about Ghazali brothers’ works, as well as a comparative content analysis of Bahr ul Mahabbah fi Asrar elMavaddah with the interpretations of Ghazali brothers’ most important and appropriate works, it could be concluded that this was incorrect. In other words, this work could not be from either of Ghazali’s two brothers. We also used analysis of textual relationships between this work and the most comprehensive interpretations of Surah Yusuf in earlier centuries, namely Ons alMuridin and Rawdat alMuhebbin, Ghesseye Yusuf and Hadayegh alHaghaegh. It seemed that the recognition of each of Ghazali’s two brothers as the author of this work was due to their being prominence among the first scholars and Sufis. This article was written based on the content analysis method.