شطح سبحانیِ بایزید در ترازوی نقد صوفیان ‏(بررسی تاریخی شطح سبحانیِ بایزید و آرای شمس در این باره)‏

شطح و شطح‌گویی یکی از عناصر انکارناپذیر در تصوف اسلامی است. خراسانیان از هواداران شطح بوده‌اند و بیشترین شطح‌ها نیز از صوفیانِ خراسان روایت شده ‌است. بایزید بسطامی که پیشوای خراسانیان است، شطح‌های بسیاری بر زبان رانده است؛ یکی از مهم‌ترین آنها «سبحانی سبحانی مااعظم شانی» است. به این شطح در محافل صوفیانه بسیار توجه شد و مخالفان و موافقان بسیاری پدید آورد. در این پژوهش به بررسی سخنان مشایخ دربارة شطحیات بایزید به‌صورت کلی و سپس شطح سبحانی بایزید به‌صورت خاص پرداخته شده است؛ همچنین به آرای شمس تبریزی دربارۀ این سخن بایزید توجه می‌شود. نگاه منتقدانة شمس در تصوف، به موضوع شطح نیز راه یافته و به‌ویژه شطحِ سبحانیِ بایزید را از وجوه گوناگون بررسی و نقد کرده است. بررسی دیدگاه‌های شمس در این باره نشان می‌دهد او بر نظریات پیشینیان نسبت‌به این سخن بایزید آگاه بوده؛ اما به‌سبب خروج شطح از دایرۀ شریعت و عرف، آن را از گفتمان عرفانی خود خارج کرده است و از این منظر، بایزید و شطحیات او را نقد می‌کند.

Bayazid Sobhani’s Shath in the Sufi Court: ‎A Historical Study of Bayazid Sobhani’s Shath and Shams’ Views it

An ecstatic utterance (shath) is one of the undeniable elements in Islamic Sufism. Khorasanians have been supporters of shath and most of shaths have been narrated from Sufis of Khorasan. Bayazid Bastami, the leader of the Khorasanians, has mentioned many shaths, one of the most important of which is Sobhani Sobhani Ma’azam Shani. This shath was highly regarded in Sufi circles and created many opponents as well as proponents. Shams Tabrizi is among those who have paid attention to Bayazid’s sublime shaths. Shams’ critical view in Sufism has also been extended to the category of shath by  examining  the specificity of Bayazid’s shath from various perspectives. In the present study, the sayings of the elders about Bayazid’s shaths, in general, and Sobhani Bayazid’s shaths, in particular, are studied. Specifically, Shams Tabrizi’s views on  Bayazid’s remarks have been examined. An examination of Shams’ views in this regard shows that he was aware of Bayazid’s predecessors’ views. However,  by removing shath from the circle of Sharia and custom, he removes shath from the mystical discourse and criticizes Bayazid and his shaths.