بررسی فرایند نسب‌سازی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از نسخة ابن‌بزاز تا دست‌کاری‌های طریقتی و سلطنتی‎ ‎و بازتاب آن در منابع صفوی

مسئلة سیادت شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جدّ صفویان، از مسائل پرمجادله در تاریخ صفویان است. مهم‌ترین سند برای شناخت نسب‌نامة صفویان کتاب صفوةالصفا است که ابن‌بزاز اردبیلی (تالیف 759 ق.) در ترجمة احوال، سخنان و کرامات شیخ صفی‌الدین نوشته و از همان آغاز دستخوش دخل ‌و تصرفات بسیاری شده است؛ ازاین‌رو نگارندگان برای حل مناقشات دربارة سیادت شیخ صفی‌الدین تصمیم دارند با بررسی نسخه‌های صفوةالصفا و تبارشناسی آنها، وضعیت سیادت شیخ و خاندان صفوی را روشن کنند و بازتاب این تغییرات را در منابع صفوی نشان دهند. بررسی‌های نسخه‌شناختی بیانگر ردپای سیادت شیخ صفی‌الدین در نسخة نزدیک به نسخة مولف و تلاش‌های تدریجی و گام‌به‌گام رهبران طریقت صفوی برای تشدید سیادت اوست؛ همچنین در نسخه‌های پیشاصفوی کوشش شده است سیادت او به سیادت حسینی تبدیل شود؛ در این امر می‌توان به تلاش‌های آگاهانه و یکبارة میرابوالفتح برای تکمیل سیادت شیخ صفی‌الدین اشاره کرد. او این کار را با انتساب اجداد و فرزندان شیخ صفی‌الدین به سیادت حسینی و با انتساب خرقة شیخ زاهد گیلانی، استاد و پدرخانم، به خاندان سیادت در نسخه‌های صفوی به انجام رسانده است؛ ازاین‌رو هدف رهبران طریقت صفوی اثبات سیادت حسینیِ شیخ صفی‌الدین و برتردانی او و طریقت صفوی بر دیگر مشایخ و طریقت‌های عرفانی ازطریق سیادت حسینی بوده است؛ هدف میرابوالفتح اثبات سیادت حسینی شیخ صفی‌الدین، انتساب حاکمان صفوی به شیخ صفی‌الدین حسینی‌نسب و معرفی آنان در مقام دنبال‌کنندگان طریقت معصومین در عصر غیبت برای حکومت بر ایران و کسب مشروعیت سیاسی بوده است؛ البته در منابع تاریخی، رفتارهای متفاوت و متناقض مورخان دربارة سیادت شیخ صفی‌الدین بازتاب یافته است و منابع تاریخی به سه دسته منابعِ خاموش، مردد و موید تقسیم می‌شود.

A Study of the Genealogical Process of Sheikh Safi al-Din Ardabili Derived from Ibn ‎Bazzaz’s Manuscript and the Relevant Religious and Royal Manipulations and Its ‎Reflection in Safavid Sources

The issue of the sovereignty of Sheikh Safi alDin Ardabili, the ancestor of the Safavids, is one of the most controversial issues in Safavid history. The major document for recognizing the genealogy of the Safavids is the book called Safwat alSafa, which was written by Ibn Bazzaz Ardabili (authored in 759 AH) in his translation of Sheikh SafialDin’s life, sayings, and virtues, but has been subjected to many encroachments from the very beginning. To resolve the disputes related to Sheikh Safi alDin’s sovereignty, the authors of this article decided to clarify the situations of the mentioned Sheikh’s sovereignty and the Safavid dynasty via their genealogy and scriptological assessments of the different manuscripts of Safwat alSafa, thus reflecting the mentioned changes in the Safavid sources. Our scriptological studies were indicative of the traces of Sheikh Safi alDin’s sovereignty in a manuscript so similar to that of the authors. There were seen gradual and stepbystep efforts of Safavid religious leaders to emphasize his sovereignty and attribute it to Husseini sovereignty in the preSafavid manuscripts, as well as Mir abolFath’s conscious and sudden efforts to complete his claim of Sheikh Safi alDin’s sovereignty by attributing his ancestors and descendents to Husseini sovereignty and ascribing Sheikh Zahed Gilani, his master and fatherinlaw, to the household of sovereignty in Safavid manuscripts. Hence, the aim of Safavid religious leaders was to prove Sheikh Safi alDin’s sovereignty and supremacy of Safavid religious path over those of other sheikhs and mystical sects by attributing his sovereignty to Husseini sovereignty, while Mir abolFath’s purpose was to prove attributions of Sheikh Safi alDin to Husseini sovereignty and Safavid rulers to Sheikh Safi alDin, thus introducing them as followers of the infallible Imams’ paths throughout the current era of the last Imam’s absence so as to rule Iran and gain political legitimacy. The historians’ discrepant and contradictory attitudes about Sheikh Safi alDin’s sovereignty were found to have been reflected in the historical sources. Accordingly, historical sources are divided into the three categories of silent, hesitant, and affirmative sources