بررسی دیدگاه ابن‌برّجان دربارۀ «حَقِّ‌‌مُبِین»‏

یکی از واژه‌های قرآنی که در عرفان اسلامی کاربرد اصطلاحی دارد، واژۀ «حق» است که به‌صورت «الحَقُّ‌‌المُبِین» نیز در قرآن آمده است. ابن‌برّجان (د. 536 ق.) عارف اندلسی، عبارت «حَقِّ‌‌مُبِین» را در آثار خود به‌عنوان یک اصطلاح به کار برده است. هدف این پژوهش، بررسی اصطلاح حَقّ‌مُبِین از دیدگاه ابن‌برّجان به روش اسنادی و توصیفی ـ تحلیلی است. یافته‌ها نشان می‌دهد از دیدگاه ابن‌برّجان، حَقِّ‌‌مُبِین تجلّی و ظهور خداوند در آخرت است که می‌توان آن را مشاهده کرد. موجودات آخرت نیز تجلّی و ظهور حَقِّ‌‌مُبِین هستند. این تجلّی، دائمی و همواره درحال تجدید است. حَقِّ‌‌مُبِین وسعت وجودی دارد؛ زیرا مرتبۀ وجودیِ آخرت والاتر و وسیع‌تر است. ابن‌برّجان معتقد است بین حَقِّ‌مُبِین و حَقِّ‌‌مَخلُوقٌ‌بِه رابطۀ وجودی برقرار است. حَقِّ‌‌مَخلُوقٌ‌بِه تجلّی حَقِّ‌ مُبِین در دنیاست و حَقِّ‌‌مُبِین آشکارکننده و مبیّن حَقِّ‌‌مَخلُوقٌ‌بِه است. همچنین حَقِّ‌‌مُبِین باطن حَقِّ‌‌مَخلُوقٌ‌بِه است که در آخرت با توسعۀ وجودیِ حَقِّ‌مَخلُوقٌ‌بِه آشکار می‌شود؛ بنابراین از دیدگاه ابن‌برّجان حَقِّ‌‌مُبِین، هم مبدا خلقت است و هم غایت خلقت. از نظر او حق در عالم‌های مختلف اسم‌های متفاوتی دارد. حَقِّ‌‌مَخلُوقٌ‌بِه در دنیاست و حَقِّ‌‌مُبِین و حَقِّ‌‌الَّذِی‌‌الَیهِ‌‌المَصِیر بر یک واقعیت در آخرت دلالت دارد؛ با این تفاوت که حَقِّ‌مُبِین بر وضوح و مشاهده‌پذیربودن آن و حَقِّ‌الَّذِی‌الَیهِ‌المَصِیر بر آن به‌عنوان غایت مخلوقات تاکید دارد. همچنین قراین و شواهد لازم برای صحبت از دیگر عارفان و تاثیرپذیری و تاثیرگذاری ابن‌برّجان در موضوع حَقِّ‌مُبِین یافت نشد.